«Ο αγροδιατροφικός τομέας αποτελεί βασικό παράγοντα της οικονομικής δραστηριότητας στην Περιφέρεια Πελοποννήσου, η οποία είναι μία παραδοσιακά αγροτική περιοχή. Η οικονομική ανάπτυξη της περιοχής είναι άμεσα συνυφασμένη με την ανάπτυξη και της αγροδιατροφής» δηλώνει ο αντιπεριφερειάρχης Πρωτογενούς, Δευτερογενούς Τομέα και θεμάτων αναπτυξιακών νόμων Στάθης Αναστασόπουλος.
Στη συνέντευξη που παραχώρησε στην «Ε» ο κ. Αναστασόπουλος μιλάει επίσης για τον κλάδο της πελοποννησιακής οινοποιίας, την παραγωγή της σταφίδας, την αναδιάρθρωση των συκέωνων, τη δακοκτονία, τα ευρωπαϊκά προγράμματα και το δημογραφικό πρόβλημα.
Ο αγροδιατροφικός πλούτος της Πελοποννήσου μπορεί να συμβάλει στην οικονομική ανάπτυξη; Ποιες πολιτικές ασκεί η Περιφέρεια προς αυτή την κατεύθυνση;
Ο αγροδιατροφικός τομέας αποτελεί βασικό παράγοντα της οικονομικής δραστηριότητας στην Περιφέρεια Πελοποννήσου, η οποία είναι μία παραδοσιακά αγροτική περιοχή. Η οικονομική ανάπτυξη της περιοχής είναι άμεσα συνυφασμένη με την ανάπτυξη της αγροδιατροφής.
Η Περιφέρεια, ως αυτοδιοικητικός φορέας, δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανάδειξη και ενίσχυση του αγροδιατροφικού της τομέα. Συνεχώς διεκδικεί μεγαλύτερο μερίδιο χρηματοδότησης δημόσιων και ιδιωτικών επενδύσεων από τα διάφορα Προγράμματα, όπως είναι το Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης (Π.Α.Α.), το πρόγραμμα LEADER και το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας-Ελλάδα 2.0. Χρηματοδοτεί με δικά της κονδύλια δράσεις προώθησης των αγροτικών της προϊόντων, με τη συμμετοχή αγροδιατροφικών επιχειρήσεων σε εγχώριες και διεθνείς εκθέσεις τροφίμων και ποτών, καθώς και με τη συμμετοχή τους σε διαγωνισμούς και εκδηλώσεις γευσιγνωσίας.
Παράλληλα, διοργανώνει ή συμμετέχει σε ενημερωτικές εκδηλώσεις για την αναδιάρθρωση και τον εκσυγχρονισμό της αγροτικής παραγωγής και την εναρμόνιση της με τις σύγχρονες κατευθύνσεις της Ε.Ε., σύμφωνα με τη νέα ΚΑΠ 2023-2027, η οποία δίνει έμφαση στα συστήματα ποιότητας, την προστασία του περιβάλλοντος, την ευφυή γεωργία, τη συνεργασία και τα συλλογικά σχήματα, κτλ.
Επίσης, υλοποιεί και προγραμματίζει την υλοποίηση σημαντικών εγγειοβελτιωτικών έργων, αξιοποιώντας τους υδάτινους πόρους προς όφελος της αγροτικής παραγωγής, όπως έργα συντήρησης – αναβάθμισης και εκσυχρονισμού των ΓΟΕΒ, ΤΟΕΒ, ΠΔΕ και λοιπών αρδευτικών δικτύων.
Επιπλέον, μελετά και υλοποιεί σχέδια αναδασμών για την ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών και την αντιμετώπιση του φαινομένου κατακερματισμού των εκμεταλλεύσεων, όπως τους αναδασμούς Δωρίου, Φενεού, Οιχαλίας κλπ.
Παράλληλα παρεμβαίνει στο Υπ. Αγροτικής Ανάπτυξης για την επίσπευση των διαδικασιών μεγάλων εγγειοβελτιωτικών έργων, όπως τα δίκτυα Φιλιατρινού φράγματος, το Μιναγιώτικο φράγμα, τα αρδευτικά δίκτυα λίμνης Τάκα, το φράγμα του Ασωπού κλπ.
Τέλος, συνεργάζεται με αρμόδιους φορείς για την ενίσχυση της μεταστροφής των δραστηριοτήτων προς την αγροτική παραγωγή για τους κατοίκους των περιοχών της Δίκαιης Μετάβασης (Μεγαλόπολη, Τρίπολη, Γορτυνία και Οιχαλία).
Ο κλάδος της αγροδιατροφής προσθέτει αξία στο τουριστικό προϊόν της Πελοποννήσου;
Ο αγροδιατροφικός τομέας είναι άμεσα συνυφασμένος με τον τουριστικό κλάδο στην Περιφέρεια Πελοποννήσου. Ως κατεξοχήν αγροτική περιοχή, η πρωτογενής παραγωγική παράδοση (κυρίως ως προς την ελιά και το αμπέλι) και η γαστρονομική κουλτούρα προσδίδουν προτιθέμενη αξία στο τουριστικό προϊόν σε μια σχέση που είναι επωφελώς αμφίδρομη.
Τα επισκέψιμα αγροκτήματα, οινοποιεία, και ελαιοτριβεία, οι δρόμοι του κρασιού, τα μουσεία ελιάς και οι εκδηλώσεις γευσιγνωσίας αποτελούν πόλο έλξης πολλών επισκεπτών καθιστώντας τον αγροτουρισμό βασικό στοιχείο της τουριστικής δραστηριότητας στην Περιφέρεια Πελοποννήσου.
Αλλά και γενικότερα, η μεσογειακή διατροφή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την πολιτιστική μας κληρονομιά και καλύπτουν από κοινού τις επιθυμίες και τις προσδοκίες των τουριστών με παρόμοια ή διαφορετική γαστρονομική κουλτούρα.
Ο κλάδος της πελοποννησιακής οινοποιίας θα συνεχίσει και φέτος την δυναμική πορεία του στην εγχώρια και διεθνή αγορά;
Ο κλάδος της πελοποννησιακής οινοποιίας σημείωσε τα τελευταία δύο χρόνια σημαντική ανάπτυξη και ενισχύθηκε η εξωστρέφειά του. Η ποιότητα ενισχύθηκε και οι πωλήσεις αυξήθηκαν σημαντικά τόσο στην εγχώρια, όσο και στη διεθνή αγορά.
Όλο και περισσότεροι αμπελοκαλλιεργητές και οινοποιεία εφαρμόζουν συστήματα ποιότητας σύμφωνα με τις απαιτήσεις της διεθνούς αγοράς.
Οι ποιοτικοί οίνοι της Πελοποννήσου συμμετέχουν ανελλιπώς σε διεθνείς εκθέσεις και διαγωνισμούς, σημειώνοντας σημαντικές διακρίσεις.
Παράλληλα, ενισχύθηκε η προώθηση των πελοποννησιακών οίνων και η δικτύωση των οινοποιητικών επιχειρήσεων σε διεθνές επίπεδο μέσα από τη συνεχή συμμετοχή τους σε σχετικά επιχορηγούμενα προγράμματα της Ε.Ε. και του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων.
Αυτή η δυναμική πορεία αναμένεται να συνεχιστεί φέτος και τα επόμενα χρόνια, καθώς η αναγνωρισιμότητα και η ανταγωνιστικότητα των οίνων μας σε εγχώριο και διεθνές επίπεδο αναμένεται να ενισχυθεί περαιτέρω. Η Περιφέρεια Πελοποννήσου ενισχύει και θα συνεχίσει να ενισχύει οικονομικά την εξωστρέφεια των οινοποιητικών επιχειρήσεών της.
Η πρόσκαιρη κρίση του κλάδου, λόγω της μείωσης στην κατανάλωση οίνου στους χώρους εστίασης, εξαιτίας των περιορισμών της πανδημίας του covid-19, έχει ξεπεραστεί ανεπιστρεπτί.
Σε αντίθεση με τον κλάδο της οινοποιίας, η παραγωγή της σταφίδας αντιμετωπίζει μεγάλα προβλήματα. Η Περιφέρεια πρόσφατα αγόρασε σταφίδα για να τη διανείμει στα σχολεία. Αρκούν οι παρεμβάσεις της Πολιτείας για την διατήρηση της παραγωγής;
Η μαύρη Κορινθιακή σταφίδα από το τέλος του 19ου και όλο τον 20ο αιώνα, αποτελούσε κύρια παραγωγική δραστηριότητα για την Πελοπόννησο, με τη σταφίδα να στηρίζει την εθνική οικονομία ως σημαντικό εξαγώγιμο προϊόν. Αυτό διότι διεθνώς έχει αναγνωριστεί η διατροφική της αξία και η χρήση της στην παραγωγή διατροφικών προϊόντων (μπισκότα, αρτοσκευάσματα, σνακ κλπ.). Τα τελευταία χρόνια όμως υπήρξε καθοδική πίεση στις τιμές του προϊόντος, εξαιτίας της διεθνούς οικονομικής κρίσης, αλλά και της μειωμένης ζήτησης με ανάλογη πορεία και στην εξαγωγική δραστηριότητα. Αποτέλεσμα αναμενόμενο ήταν η παραγωγή να καταστεί μη βιώσιμη για τον αγροτικό πληθυσμό.
Ως Περιφέρεια αιτηθήκαμε από τα αρμόδια υπουργεία τη λήψη μέτρων για στήριξη του ιστορικού αυτού προϊόντος, αλλά οι μέχρι σήμερα αποφάσεις δεν έχουν το επιθυμητό αποτέλεσμα. Γι΄ αυτό και η Περιφέρεια, όπως και αρκετοί Δήμοι, κινήθηκε στη διαδικασία αγοράς και διανομής σε σχολικές μονάδες, ποσοτήτων σταφίδας. Αυτό φυσικά δεν επαρκεί για την όλη διαχείριση και απαιτεί κεντρική στήριξη της καλλιέργειας του σημαντικού αυτού διατροφικού προϊόντος.
Ειδικά αναφέρουμε ότι κρίνεται σκόπιμο να αυξηθούν οι ενισχύσεις προς τους σταφιδοπαραγωγούς. Όπως ανακοίνωσε ο Υπουργός για τη φετινή χρονιά από τα συνολικά 45 εκ. € για τα προγράμματα ήσσονος σημασίας, de minimis, η σταφίδα θα πάρει 4,7εκ.€ (50€/στρ.) κατ’ εξαίρεση για δεύτερη συνεχόμενη χρονιά, κάτι που δεν έχει γίνει σε κανένα άλλο προϊόν.
Η συνδεμένη ενίσχυση της σταφίδας (56€/στρ. για παράδοση προϊόντος τουλάχιστον 150kg/στρ) θα πρέπει να αυξηθεί. Είναι θετικό το γεγονός ότι η συνδεμένη ενίσχυση στη σταφίδα παραμένει και ενισχύεται περαιτέρω (έναντι της βασικής) και στη νέα προγραμματική περίοδο 2023-2027.
Προβλήματα αντιμετωπίζουν στη Μεσσηνία και οι συκοπαραγωγοί καθώς καθυστέρει η αναδιάρθρωση των συκέωνων. Είστε αισιόδοξος για το μέλλον της συκοπαραγωγής;
Τα τελευταία χρόνια λόγω της κλιματικής αλλαγής και των δυσμενών επιπτώσεων στον πρωτογενή τομέα, έχει κριθεί αναγκαία όσο ποτέ η αναδιάρθρωση των συκεώνων. Στην κατεύθυνση αυτή υποστηρίξαμε τις προσπάθειες της ΣΥΚΙΚΗΣ, οι οποίες προσανατολίστηκαν στην αναδιάρθρωση της καλλιέργειας. Η συγκεκριμένη δράση χρηματοδοτήθηκε, μέσω του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας και αφορούσε καλλιέργειες με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά όπως η ανθεκτικότητα στην κλιματική αλλαγή και η εξωστρέφεια του προϊόντος. Όμως οι όροι υλοποίησης του προγράμματος δεν ήταν οι αναμενόμενοι με αποτέλεσμα να μην υπάρξει υψηλό ενδιαφέρον από τους παραγωγούς και κατά συνέπεια να καταγράφει μικρή απορροφητικότητα για κάθε καλλιέργεια πανελλαδικά. Στηρίζουμε τις προσπάθειες που βρίσκονται σε εξέλιξη αυτή την περίοδο για τον επανασχεδιασμό του προγράμματος αναδιάρθρωσης, αλλά και τις δράσεις διάθεσης δενδρυλλίων και παροχής γεωτεχνικής τεχνογνωσίας, από τη ΣΥΚΙΚΗ προς τους συκοπαραγωγούς, ώστε να τονωθεί η συκοκαλλιέργεια με την κάλυψη νέων γεωργικών εκτάσεων.
Παράλληλα ως Περιφέρεια, για την ικανοποίηση των αρδευτικών αναγκών των καλλιεργειών έχουμε σχεδιάσει έργα υποστήριξης, όπως την ολοκλήρωση της μελέτης για το αρδευτικό έργο στην περιοχή του Τρικόρφου, το οποίο έχει σχεδιαστεί για την άρδευση ελαιώνων και συκεώνων της ευρύτερης περιοχής. Είναι βέβαιο ότι απαιτούνται συντονισμένες ενέργειες για να προωθηθούν αρδευτικά έργα με παραποτάμιες λιμνοδεξαμενές, προς άρδευση με φυσική ροή, αξιοποιώντας επιφανειακά ύδατα και μειώνοντας παράλληλα το καλλιεργητικό κόστος.
Εκτός από τον παραδοσιακό εχθρό της ελιάς τον δάκο, τα τελευταία χρόνια οι παραγωγοί πρέπει να αντιμετωπίσουν και το γλοιοσπόριο. Είναι έτοιμες φέτος οι υπηρεσίες της Περιφέρειας για να προστατέψουν την ελαιοπαραγωγή;
Πράγματι την περασμένη καλλιεργητική περίοδο, εκτός από τον παραδοσιακό εχθρό της ελιάς, σε περιοχές της Μεσσηνίας και της Λακωνίας, είχαμε μεγάλες ζημιές από το γλοιοσπόριο. Η προσβολή των ελαιώνων προκλήθηκε λόγω και των ιδιαίτερα ευνοϊκών συνθηκών που επικράτησαν, αυξημένες θερμοκρασίες και υψηλά επίπεδα υγρασίας, από τα μέσα Δεκεμβρίου έως τα μέσα Ιανουαρίου, με αποτέλεσμα την ποσοτική και ποιοτική υποβάθμιση των ελαιοκομικών προϊόντων. Περαιτέρω επίπτωση είχαμε με τη μείωση του εισοδήματος του αγροτικού πληθυσμού. Σε μια προσπάθεια επίλυσης του προβλήματος πραγματοποιήθηκαν πολλές συναντήσεις σε δήμους της Μεσσηνίας και Λακωνίας, προκειμένου στελέχη των ΔΑΟΚ να ενημερώσουν πλήρως τους καλλιεργητές και να προτείνουν τεχνικές λύσεις προς επίλυση του προβλήματος.
Σχετικά με την ετοιμότητα της Περιφέρειας για το πρόγραμμα δακοκτονίας, τρέχοντος έτους, έγκαιρα και προ του τέλους της προηγούμενης ελαιοκομικής περιόδου τεκμηριώθηκαν, μέσω υπηρεσιακής επιστημονικής επιτροπής, δύο αιτήματα: α) η ανάγκη προμήθειας φυτοπροστατευτικών σκευασμάτων για τη διενέργεια δύο επιπλέον ψεκασμών, πέραν αυτών που διενεργούνται με τα φυτοπροστατευτικά που προμηθευόμαστε από το Υπουργείο και β) η ανάγκη προμήθειας κατάλληλου τεχνολογικού εξοπλισμού (GPS, ροόμετρα, λογισμικό κλπ.) για την εφαρμογή στο σύνολο της Περιφέρειας του πετυχημένου πιλοτικού προγράμματος παρακολούθησης και υποστήριξης της δακοκτονίας, που εξελίχθηκε το προηγούμενο έτος. Οι δύο αυτές δράσεις προϋπολογίστηκαν σε κόστος 2,040 εκ. ευρώ. Τα αιτήματά μας από μέσα Φεβρουαρίου υποβλήθηκαν στον Υπουργό Αγροτικής Ανάπτυξης κ. Γ. Γεωργαντά και τον Υφυπουργό Εσωτερικών κ. Στ. Πέτσα. Με μεγάλη καθυστέρηση αυξήθηκε το ετήσιο κόστος του προγράμματος δακοκτονίας για την Περιφέρεια Πελοποννήσου, κατά 1,5 εκ. ευρώ, με την από 12/5/2023, απόφαση Υφυπουργού Εσωτερικών.
Σημαντικό είναι να τονιστεί στο σημείο αυτό, ότι για το αποτέλεσμα αυτό, πέραν των προσπαθειών της Περιφερειακής αρχής και των υπηρεσιακών παραγόντων, καθοριστική ήταν και η παρέμβαση του πρώην πρωθυπουργού Αντώνη Σαμαρά, τον οποίο ευχαριστούμε ιδιαίτερα.
Τέλος, για την προώθηση της διαδικασίας προμήθειας των φυτοπροστατευτικών σκευασμάτων, λόγω της ανάγκης έγκαιρης ολοκλήρωσης των ενεργειών μας, πραγματοποιήθηκε την Τρίτη 16 Μαΐου, τηλεδιάσκεψη με τους Γεν. Διευθυντές και τους Διευθυντές ΔΑΟΚ της Περιφέρειας, όπου αποφασίστηκε η άμεση δρομολόγηση όλων των διαδικασιών του διαγωνισμού.
Στόχος μας είναι η αναβάθμιση της ποιότητας, η αύξηση της ποσότητας των παραγόμενων ελαιοκομικών προϊόντων και κατ’ επέκταση η βελτίωση του αγροτικού εισοδήματος.
Είστε ικανοποιημένος από την εξέλιξη του προγράμματος των νέων αγροτών. Θα υπάρξει νέο;
Κατά την τελευταία πρόσκληση του υπομέτρου 6.1 είχαμε σημαντικό ποσοστό (περίπου 79%) ενταγμένων Νέων Αγροτών, οι οποίοι σε σύντομο χρονικό διάστημα έλαβαν και την πρώτη δόση (70%) της ενίσχυσης. Το ποσοστό των επιλαχόντων ή των απορριπτόμενων ήταν χαμηλότερο σε σχέση με παλαιότερες προσκλήσεις. Είναι ιδιαιτέρως ευχάριστο ότι στην Περιφέρειά μας εγκαταστάθηκαν με τη εν λόγω πρόσκληση συνολικά 1.468 νέοι Αγρότες, δημόσιας δαπάνης 53.925.000 €. Σε κάθε περίπτωση, λόγω του μεγάλου ενδιαφέροντος από πλευράς υποψηφίων νέων αγροτών, ο αριθμός αυτός θα μπορούσε να είναι μεγαλύτερος.
Σύμφωνα με πληροφορίες από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, υπάρχει η πολιτική βούληση για έκδοση νέας προκήρυξης στο τέλος του 2023, ώστε να καλυφθεί μεγάλο μέρος από τους επιλαχόντες της προηγούμενης πρόσκλησης, αλλά και για να ενταχθούν και νέοι υποψήφιοι.
Ποια νέα χρηματοδοτικά προγράμματα περιμένουμε τα επόμενα χρόνια;
Στη τρέχουσα προγραμματική περίοδο 2023-2027 ο προϋπολογισμός στον αγροδιατροφικό τομέα είναι σημαντικά αυξημένος και προβλέπεται να προκηρυχθούν περισσότερες Δράσεις και Προγράμματα σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο. Ενδεικτικά ανά Πρόγραμμα και πηγή χρηματοδότησης περιλαμβάνονται τα εξής:
Α. Τα μέτρα από το Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης (Π.Α.Α.) 2023-2027, όπως είναι Νέοι Γεωργοί, Σχέδια Βελτίωσης, μεταποίηση αγροτικών προϊόντων, βιολογική γεωργία, φιλοπεριβαλλοντικές δράσεις, τα τοπικά Leader, κτλ.
Β. Τα Τομεακά Επιχειρησιακά Προγράμματα Κοινοτικών Κανονισμών, όπως αυτά των Οπωροκηπευτικών, των Οργανώσεων Ελαιουργικών Φορέων, του εκσυγχρονισμού Οινοποιείων, της προώθησης Οίνων κ.α.
Γ. Τα έργα του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας- Ελλάδα 2.0, όπως είναι η «Καινοτομία και πράσινη μετάβαση στη μεταποίηση αγροτικών προϊόντων», ο «Εκσυγχρονισμός του πρωτογενούς τομέα», η «Αναδιάρθρωση των καλλιεργειών», ο «Πράσινος αγροτουρισμός» κτλ.
Δ. Ο Αναπτυξιακός Νόμος και ειδικά το καθεστώς ενίσχυσης «Αγροδιατροφή - πρωτογενής παραγωγή & μεταποίηση γεωργικών προϊόντων».
Ε. Τα Κοινοτικά Προγράμματα ενημέρωσης και προώθησης αγροτικών προϊόντων στην Ε.Ε. και σε Τρίτες Χώρες .
ΣΤ. Τα Διακρατικά Προγράμματα, το διασυνοριακό INTERREG, κ.α.
Ζ. Δράσεις Περιφερειακών Επιχειρησιακών Προγράμματων (Π.Ε.Π.), όπως η ίδρυση και εκσυγχρονισμός ΜΜΕ στους τομείς τουρισμού και αγροδιατροφής.
Η. Δράσεις του ΕΣΠΑ, που αφορούν και επιχειρήσεις της αγροδιατροφής, όπως είναι αυτές του Ψηφιακού Μετασχηματισμού, της Πράσινης Μετάβασης κ.α.
Και μια τελευταία ερώτηση για το δημογραφικό πρόβλημα που αν οξυνθεί θα οδηγήσει σε ερημοποίηση της υπαίθρου. Ποιες παρεμβάσεις πρέπει να γίνουν άμεσα για να διατηρηθούν ζωντανοί οι αγροτικοί οικισμοί;
Υφίσταται όντως δημογραφικό πρόβλημα στο μεγαλύτερο μέρος των περιοχών της υπαίθρου και ιδιαίτερα στις ορεινές και μειονεκτικές περιοχές. Αυτό αποτελεί άλυτο πρόβλημα πολλών δεκαετιών που απαιτεί άμεση και στοχευμένη Εθνική Στρατηγική.
Με την πρόσφατη οικονομική κρίση υπήρξε μετεγκατάσταση σε αυτές τις περιοχές μικρού αριθμού νέων ανθρώπων και ενασχόλησή τους με την αγροτική παραγωγή. Ο αριθμός αυτός όμως δεν ήταν ικανοποιητικός ώστε να αμβλύνει το πρόβλημα.
Σε κάθε περίπτωση και σε σταθερή βάση θα πρέπει να δοθούν μεγαλύτερα οικονομικά κίνητρα και περισσότερες κοινωνικές παροχές στις περιοχές αυτές.
Είναι απαραίτητη η αύξηση της οικονομικής ενίσχυσης των αγροδιατροφικών και αγροτουριστικών δραστηριοτήτων, μέσω διαφόρων προγραμμάτων, όπως είναι αυτά των Νέων Αγροτών, τα τοπικά Leader, οι Ολοκληρωμένες Χωρικές Επενδύσεις (Ο.Χ.Ε.) και δράσεις ΕΣΠΑ.
Είναι βέβαια θετικό το γεγονός ότι οι αγρότες των ορεινών και μειονεκτικών περιοχών έχουν αυξημένη βαθμολογία ή/και υψηλότερα ποσοστά ενίσχυσης σε διάφορα Μέτρα του Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης (Π.Α.Α.), όπως π.χ. στα Σχέδια Βελτίωσης.
Ένα άλλο πρόβλημα των περιοχών αυτών, που απαιτεί άμεση επίλυση, είναι η έλλειψη οργανωμένης ενημέρωσης ως προς τις πηγές χρηματοδότησης και τις σύγχρονες κατευθύνσεις της αγροτικής παραγωγής (συστήματα ποιότητας, προστασία περιβάλλοντος, ευφυής γεωργία, συλλογικά σχήματα, κτλ).
Απαραίτητη κρίνεται η παράλληλη ενίσχυση της αγροτικής παραγωγής με τον αγροτουρισμό στις περιοχές αυτές και η οργανωμένη προώθηση και ανάδειξή τους ως εναλλακτικός προορισμός επισκεπτών.
