Εισαγωγή
Ο Donald Trump θα μείνει στην ιστορία ως ο πρόεδρος με την αμεσότερη επαφή με τους ψηφοφόρους του, καθώς είχε 89 εκατομμύρια ακόλουθους στο twitter (έναντι 23 του Joe Biden). Έφτανε όμως μια απόφαση του Jack Dorsey (και λίγο αργότερα του Mark Zuckerberg), χωρίς καν ένα νόμο ή μια υπογραφή, για να διακόψει την επικοινωνία του προέδρου των ΗΠΑ με δεκάδες εκατομμύρια ψηφοφόρων του.
Αυτός λοιπόν είναι ο θαυμαστός καινούργιος κόσμος της εικονικότητας. Τα Social Media, με τα πολλά τους οφέλη στην επικοινωνία, την αμεσότητα και την ενημέρωση, καλλιεργούν ταυτόχρονα το πιο εύφορο έδαφος για τη διασπορά ψεμάτων, μίσους και πολιτικής χειραγώγησης. Μπορούν οι χρήστες να υπονομεύσουν τη Δημοκρατία; Τα Social Media είναι πλούτος έκφρασης ή βήμα μιας διαδικτυακής οχλοκρατίας; Τελικά, πόση Δημοκρατία χωράει στα Social Media; Αυτά είναι ορισμένα ερωτήματα που μας απασχολούν στο παρών κείμενο.
Η Δημοκρατία εμπλουτίζεται ή απειλείται από τα Social Media;
Πριν γίνει οποιαδήποτε ανάλυση στα δύσκολα ζητήματα ελευθερίας έκφρασης, η κοινωνική επιστήμη καταδεικνύει δύο χρήσιμα συμπεράσματα. Καταρχήν, ότι δεν υπάρχει ελεύθερος ανταγωνισμός στα Social Media. Είναι προφανές ότι οι δυνάμεις της αγοράς δεν θα φροντίσουν αυτόματα για την πολυφωνία, τη διαφάνεια και τελικά για την προστασία της Δημοκρατίας. Κατά δεύτερον, σε τέτοια μη πολυφωνικά και εν δυνάμει χειραγωγούμενα μέσα, λίγοι είναι ικανοί να διακρίνουν το αληθές από το ψευδές.
Η άνοδος του λαϊκισμού την τελευταία δεκαετία στη Δύση (βλέπε Trump στις ΗΠΑ, κύμα ακροδεξιάς στην Ευρώπη και Brexit), συνδέεται κατά κύριο λόγο με την διάδοση των Social Media που γίνεται σχεδόν ταυτόχρονα. Τα Social Media κατά τη δεκαετία των 10’s, δημιούργησαν έναν πλούτο έκφρασης, αλλά παράλληλα δόθηκε βήμα σε μια διαδικτυακή οχλοκρατία και σε κάθε τυχοδιώκτη ιδεολόγο. Αμφιλεγόμενα κείμενα και βαρύγδουπα ψεύδη, κατέκλυσαν τις οθόνες μας -με αποκορύφωμα τα fake news- σμιλεύοντας έτσι έναν θαυμαστό καινούργιο κόσμο εικονικότητας.
Επιπρόσθετα, είναι οι ιδιωτικές εταιρείες που διαχειρίζονται τα Social Media, με στόχο όχι βεβαίως την πολυφωνία, αλλά ούτε και την προπαγάνδα. Βασική επιδίωξη τους είναι απλούστατα ο εθισμός, η έξη. Οι χρήστες δηλαδή, να τα χρησιμοποιούν όλο και περισσότερο, για το οτιδήποτε. Με αυτόν τον τρόπο, οι χρήστες των Social Media εξαρτώνται από αυτά, γράφοντας, αλληλεπιδρώντας ή απλώς διαβάζοντας διαρκώς αναρτήσεις και σχόλια.
Ένα άλλο εξίσου σοβαρό θέμα είναι οι αλγόριθμοι που χρησιμοποιούν τα Social Media. Η Τεχνητή Νοημοσύνη (Artificial Intelligence) και τα Μεγάλα Δεδομένα (Big Data), μπορούν να εκτιμήσουν την προσωπικότητα των χρηστών τους καλύτερα απ’ ό,τι οι φίλοι, οι γονείς και οι σύντροφοί τους, όπως αποκάλυψε επιστημονική έρευνα του καθηγητή Michal Kosinski στο Stanford University.
Απόδειξη για τα παραπάνω είναι η περίπτωση της εταιρείας Cambridge Analytica. Mε τα Big Data που είχε στα χέρια της το 2016, εντόπισε όχι απλά τους αναποφάσιστους ψηφοφόρους στις ΗΠΑ, αλλά εκείνους που έκλιναν περισσότερο προς τον Trump. Έτσι, αφού τους τροφοδότησε με πλήθος ψευδών ειδήσεων (fake news) και πολιτικών διαφημίσεων, ψήφισαν Trump πεπεισμένοι ότι ενήργησαν με τη δική τους ελεύθερη βούληση. Κάτι ανάλογο συνέβη και με το δημοψήφισμα για το Brexit.
Πιο πρόσφατο παράδειγμα, που ενισχύει την μεγάλη επιρροή των Social Media και τις αρρυθμίες που μπορούν να προκαλέσουν, είναι η επίθεση της 6ης Ιανουαρίου στο Καπιτώλιο. Η εισβολή στο λίκνο της Δημοκρατίας, ήταν ένα πολιτειακό τραύμα που ίσως αφήσει ολέθριες συνέπειες τόσο στις ΗΠΑ, όσο και στον υπόλοιπο κόσμο. Ο Trump βεβαίως έφυγε, όμως το πρόβλημα παραμένει, και αφορά κυρίως την αστική φιλελεύθερη Δημοκρατία. Στον αντίποδα, το μπλοκάρισμα των λογαριασμών του Trump στα Social Media, ακροβατεί μεταξύ των δυσδιάκριτων ορίων της προστασίας της Δημοκρατίας και της λογοκρισίας. Έτσι αποδεικνύεται πάλι η υπέρμετρη δύναμη των Social Media, που τα κάνει να λειτουργούν ως το μέσο (αν όχι ο επιταχυντής) των εξελίξεων, των ομαδοποιήσεων και των πολιτικών πειραματισμών.
Προφανώς, τα Social Media δεν επηρεάζουν τους χρήστες με τον ίδιο τρόπο. Οι επιπτώσεις τους εξαρτώνται τόσο από τον τρόπο χρήσης, όσο και από τα ατομικά χαρακτηριστικά του κάθε χρήστη. Τα Social Media είναι μια τεχνολογία που εξαρτάται –και διαμορφώνεται τεχνολογικά– από τα μοτίβα της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Βέβαια, διαφορετικές πλατφόρμες ασκούν διαφορετικά είδη επιρροής.
Συμπέρασμα
Η Δημοκρατία αποτελεί ένα φαινόμενο τέτοιο που από τη φύση του ενισχύει και αυτούς που την κακομεταχειρίζονται. Δεν εγγυάται από μόνο της, ως πολίτευμα και ως κατάσταση, πως όλοι θα την μεταχειρίζονται με τον σωστό τρόπο. Ζητούμενο για μία κοινωνία είναι να μάθει διαχειρίζεται τη Δημοκρατία με τις σωστές αναλογίες και τις σωστές ισορροπίες.
Το ζήτημα των ατομικών ελευθεριών και ειδικότερα η ελευθερία της έκφρασης μέσω των Social Media, αποκτά ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον, καθώς αναμένεται σύντομα η ενσωμάτωση της Οδηγίας της Ε.Ε. που θα ρυθμίζει ακόμη και θέματα περιεχομένου του διαδικτύου.
Το δίλημμα του χαρακτηρισμού των Social Media ως δημοκρατικών ή αντιδημοκρατικών εργαλείων δεν πρέπει να υφίσταται. Δεν είναι ούτε εκ φύσεως ευνοϊκά, ούτε εκ φύσεως απειλή για τη Δημοκρατία. Ωστόσο, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι οι λύσεις στα προβλήματα της εποχής μας δεν βρίσκονται στον «ακτιβισμό του πληκτρολογίου». Οφείλουμε να καλλιεργήσουμε μια νέα γενιά που θα ξεκινήσει να αναγνωρίζει, να συζητάει και να χειρίζεται πιο συνειδητά την υψηλή διακύβευση των ημερών της, δηλαδή την τεχνολογία. Τα Social Media ακολουθούν την φύση μας, δεν την πλάθουν. Όλοι δικαιούμαστε να έχουμε τη δική μας γνώμη, αλλά όχι τα δικά μας γεγονότα. Η συμφωνία πάνω σε αυτό θα ήταν μια καλή αρχή.

* Ο Παναγιώτης Τζαβάρας είναι λέκτορας στο Τμήμα Διοίκησης και Μάρκετινγκ της Σχολής Διοίκησης Επιχειρήσεων του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου