Γιορτάζουμε φέτος τη 200η επέτειο από την εθνική μας έγερση, γεγονός που σηματοδοτήθηκε από τα κείμενα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και εδράζεται στο πνεύμα του φιλελευθερισμού, από το οποίο εμφορούνταν οι λαοί τον 19ο αι. εξαιτίας του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Το προαναφερθέν πνευματικό κίνημα είχε συνδεθεί άμεσα με τις ιδέες και τις αξίες των ελληνικών κλασικών χρόνων, όπως αυτές κατατέθηκαν από τον Θουκυδίδη στον «Επιτάφιο» του Περικλή: «το εύδαιμον το ελεύθερον, το δε ελεύθερον εύψυχον κρίναντες...» (βιβλ. β΄, 43.4) και αποτελεί το απείκασμά τους. Ο αέναος αγώνας για ελευθερία, ταυτισμένος με την ουσία της ύπαρξης των Ελλήνων και συχνά άσχετος με τον βαθμό επιτυχίας του, ταυτίζεται με τη φυσική ροπή τους προς την επιδίωξη των αγαθών της, ενώ αποτελεί τον μοναδικό δρόμο προς την ευημερία τους, εννοούμενη οπωσδήποτε στα πλαίσια μιας συγκροτημένης πολιτείας με βάση τον νόμο και το δίκαιο.
Τη σημασία της στέρησης του αγαθού της ελευθερίας και της ευδοκίμησης σε μια ευνομούμενη πολιτεία, την οποία οι Έλληνες είχαν στερηθεί επί αιώνες, ανέλυσαν στα προεπαναστατικά κείμενά τους ο Ανώνυμος Έλλην, ο Ρήγας Φεραίος, ο Αδαμάντιος Κοραής και πλειάδα άλλων που συνέβαλαν με αυτά αλλά και με ποικίλες άλλες δράσεις τους στην αφύπνιση της εν υπνώσει εθνικής συνείδησης των υποδούλων. Ακολούθως την μετουσίωση των ιδεών σε επαναστατικό σχεδιασμό ανέλαβε από το 1814 και εξής η Φιλική Εταιρεία, το έργο της οποίας είχε ως αποτέλεσμα την έναρξη του απελευθερωτικού αγώνα στηριγμένου σε ίδιες δυνάμεις των Ελλήνων, με κατεύθυνση μια κατάσταση αναδημιουργίας από το μηδέν.
Η πρώτη επαναστατική δράση του Αγώνα που οδήγησε σε απελευθέρωση εδάφους καταγράφηκε στην Καλαμάτα το πρωί της 23ης Μαρτίου 1821 και η ελεύθερη πόλη απεικόνισε πρωτογενώς την πραγματοποίηση του από αιώνες αιτήματος των Ελλήνων για ελευθερία. Επειδή η σημασία της απόκτησης ελεύθερου ζωτικού χώρου υπερτονίζεται ίσως στους εορτασμούς, δεν αξιολογείται επαρκώς η πολιτική δυναμική της συγκεκριμένης ημέρας, εγκιβωτισμένη ωστόσο στη ρητορική των πανηγυρισμών. Με αφορμή την προαναφερόμενη παρατήρηση θα επισημάνουμε για τη σημασία τους τις δύο στοχευμένες πολιτικές πράξεις, που είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με το γεγονός της απελευθέρωσης της Καλαμάτας.
Προηγείται η αμέσως μετά την απελευθέρωση της πόλης αποστολή σε ξένους λαούς αλλά και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού της προκήρυξης «Προειδοποίησις εις τας Ευρωπαϊκάς Αυλάς», κειμένου με το οποίο οριοθετείται το περιεχόμενο και ο σκοπός του προσχεδιασμένου επαναστατικού κινήματος. Ανεξάρτητα από την έρευνα που ακόμα δεν έχει οριστικά αποφανθεί αναφορικά με το πρόσωπο του συντάκτη του κειμένου και από το γεγονός ότι το πρωτότυπό του φυλάσσεται ακόμη στα αρχεία του βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών, αυτό διατηρεί ακέραια την υψηλή σπουδαιότητά του. Αποτελεί δηλαδή το πρώτο πολιτικό και διπλωματικό κείμενο της Ελληνικής Επανάστασης, στο οποίο δηλώνεται ως περιεχόμενο του επαναστατικού αγώνα η διεκδίκηση της εθνικής ελευθερίας, ενώ η αποστολή του στην Ευρώπη γιγαντώνει τον Φιλελληνισμό και τοποθετεί τον ελληνικό αγώνα από το επίπεδο των αψιμαχιών μιας «ενδοοικογενειακής» υπόθεσης στο επίπεδο ενός διεθνούς ζητήματος που θα επηρεάζει στο εξής την εξωτερική πολιτική των Δυνάμεων. Ο συντάκτης της Προκήρυξης εμπνεύστηκε το περιεχόμενό της από την ήδη αναφερθείσα ρήση του Περικλή, από τα αρχαία και τα βυζαντινά μας έπη, από τη γνώση της αξίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ως συστατικών που καταξιώνουν την υπόσταση του ανθρώπου μέσα σε κοινωνία ασφαλή. Επομένως από το σύνολο του κειμένου της προκήρυξης εστιάζουμε αφενός στην πυκνή σε νόημα μηνυματική φράση: «Η κεφαλή μας η κλίνουσα τον αυχένα υπό τον βαρύτατον ζυγόν, τον απετίναξεν και άλλο δεν φρονεί, ειμή την ελευθερίαν» και αφετέρου στο καταληκτικό του σύνθημα: «Εν ενί λόγω όλοι απεφασίσαμεν ή να ελευθερωθώμεν, ή να αποθάνωμεν». Τα παραπάνω απερίφραστα και με παρρησία δήλωσαν οι πρώτοι ελεύθεροι Έλληνες προς τους ευρωπαϊκούς λαούς και μάλιστα κάτω από τη βαριά σκιά της Ιερής Συμμαχίας του Μέτερνιχ, ώστε «η μήτηρ μας Ελλάς, εκ της οποίας υμείς εφωτίσθητε» να λάβει ανταποδοτικά την αναγκαία από μέρους τους στήριξη για την αποτίναξη της κυριαρχίας του Οθωμανού δυνάστη.
Επιπλέον αξίζει να τονιστεί ότι το περιεχόμενο της Προκήρυξης της 23ης Μαρτίου 1821 καταδείκνυε την ουσία της ψυχοσύνθεσης του Έλληνα, η οποία είχε έλθει το πλήρωμα του χρόνου, μετά από αιώνες, με αυτό το κείμενο, να επαναπροσδιοριστεί. Μαρτυρούσε επίσης ένα σπουδαίο δημοκρατικό παρελθόν και επένδυε έτσι στα φιλελεύθερα πολιτικά αντανακλαστικά των συνειδητοποιημένων σχετικά με την ελευθερία των λαών Ευρωπαίων. Με λόγο πειστικό και όχι σχοινοτενή φανέρωνε μια αγανακτισμένη κοινωνία υποδούλων που ήθελε να πορευτεί με αυτοθυσία και όνειρο στην αναγέννησή της και θα αποδείκνυε αυτή την πρόθεσή της με τις πράξεις ενός αγώνα γνήσια εθνικοαπαλευθερωτικού και όχι κοινωνικοανατρεπτικού. Το κείμενο δηλαδή της προκήρυξης «Προειδοποίησις εις τας Ευρωπαϊκάς Αυλάς», συναρμοσμένο με την πολιτική επιλογή για ύπαρξη ενός σώματος, του οποίου η σύσταση ακολούθησε, απεικονίζει την σαφή διπλή επιδίωξη των Ελλήνων για εθνική αναγέννηση και συγκεκριμένη πολιτική έκφραση.
Για τον παραπάνω λόγο η δεύτερη στη χρονική σειρά αλλά της ίδιας βαρύτητας πράξη, ίσως και μεγαλύτερης, είναι η πολιτική οργάνωση των επαναστατημένων μέσω της συγκρότησης τοπικού σώματος διοίκησης με το όνομα «Μεσσηνιακή Σύγκλητος ή Γερουσία». Το πρώτο επομένως πολιτικό σώμα συγκροτείται στην Καλαμάτα και η πράξη αυτή είναι που προσδίδει ουσία και νόημα στην νωπά αποκτημένη ελευθερία. Οι λίγοι απελευθερωμένοι Έλληνες οργανώνονται και αναγνωρίζουν ότι, αν ο αγώνας τους δεν κατευθύνεται από μια εξουσία συναποφασισμένη, αν η δράση τους δεν οριοθετείται με νομοθετημένες αποφάσεις, είναι καταδικασμένη. Με διαδικασίες που συναποδέχονται, επιλέγουν μια ομάδα ανθρώπων ικανών, τουλάχιστον εκείνη τη στιγμή, να επαγρυπνούν για το εθνικό συμφέρον, να κατευθύνουν τις δράσεις του Αγώνα και να επιλύουν τα προβλήματα που τυχόν ανακύπτουν. Η ίδρυση του συγκεκριμένου σώματος αποτελεί πράξη βαθύτατα πολιτική και σηματοδοτεί την εκ προοιμίου δηλωμένη επιθυμία των επαναστατημένων να αυτοδιοικηθούν και να συναποφασίζουν ορίζοντας οι ίδιοι σώμα – ομάδα και όχι αποδεχόμενοι άνωθεν αρχηγό. Δεν είναι βεβαίως του παρόντος να εξετάσουμε αν κάποιες από τις αρχικές πολιτικές επιλογές των πρώτων ελεύθερων Ελλήνων απέκλιναν ή καταστρατηγήθηκαν στη διάρκεια και μετά τον επτάχρονο αιματηρό απελευθερωτικό τους Αγώνα, ούτε να φωτίσουμε τους λόγους που συνετέλεσαν σε αυτό..
Αφήνοντας πίσω μας τις μεγάλες εθνικές και πολιτικές περιπέτειες του νέου ελληνικού κράτους που ιδρύθηκε χάρη στον επαναστατικό αγώνα, περιπέτειες που συχνά προέκυψαν από την παραβίαση των αρχών εκείνων των δύο βασικών πολιτικών πράξεων της 23ης Μαρτίου 1821, θα επισημάνουμε ότι η ποιότητα της εθνικής μας ελευθερίας, περιχαρακωμένη με διεθνείς συνθήκες, σήμερα δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί. Ο βαθμός της πολιτικής μας ελευθερίας είναι τυπικά μάλλον αξιοζήλευτος και όλα σε θεωρητικό επίπεδο λειτουργίας των θεσμών του δημοκρατικού πολιτεύματος μοιάζουν ικανοποιητικά. Είναι όμως;
Στις μέρες μας η μεγαλοσύνη των λαών δεν μετριέται με τον ηρωϊσμό των προγόνων τους αλλά με την εξέλιξη των ιδίων σε όλους τους τομείς της ζωής. Ας αναρωτηθούμε λοιπόν εμείς οι Νεοέλληνες, με τη βαριά κληρονομιά και τις σπουδαίες πράξεις του παρελθόντος, πόσο έχουμε παρεκκλίνει απ’ αυτές, πόσο υπηρετούμε τη συνεργασία, την αλληλεγγύη, την αδιάσπαστη ενότητα, την ομοφροσύνη, την ανιδιοτέλεια, την εργατικότητα, παράγοντες που συμβάλλουν σε μια σύγχρονη αληθινή μεγαλοσύνη. Πόσο υπάρχει πραγματικός έλεγχος των προσώπων της εξουσίας για τον ζωτικό ρόλο που παίζουν οι αποφάσεις τους για τον τόπο μας. Λογοδοτούν για τις πράξεις τους; Μήπως αφήνουμε να λειτουργεί ένας φαύλος κύκλος αλληλεξάρτησης που καμία σχέση δεν έχει με μια υγιή και εύρωστη κοινωνία; Υπάρχει η αλήθεια ή τη θέση της έχουν πάρει αφηγήματα ωραιοποιημένα, στα οποία εναποθέτουμε τον εφησυχασμό μας και εθελοτυφλούμε χωρίς κριτική ικανότητα; Σε ποιο βαθμό η πολυφωνία έχει γίνει χειραγώγηση από τα Μ.Μ.Ε. και όχι ουσιαστική πληροφόρηση; Πόσο και πώς η ελευθερία ως φυσική τάξη παραβιάζεται και επέρχεται ο ετεροκαθορισμός μας; Αυτές είναι μόνο μερικές από τις ελάχιστες των σύγχρονων πολιτικών δυσλειτουργιών.
Με δεδομένο ότι τα παραπάνω συμβαίνουν στην παγκοσμιοποιημένη κοινωνία, ψήγμα της οποίας αποτελούμε οι Έλληνες, η πολιτική συγκρότηση του δυτικού κόσμου, σαφώς και η δική μας, με το σύστημα εκπροσώπησης στο πολίτευμα της αστικής δημοκρατίας, είναι πλέον βέβαιο ότι πρέπει ή να αναθεωρηθεί ή να αφεθεί να φθαρεί εντελώς, ώστε να αναδυθεί κάτι καινούργιο. Κατά τη διάρκεια των πιθανών αυτών διεργασιών, η υποθήκη για αφοσίωση στη μνήμη και την τιμή προς εκείνους που έδωσαν με αυτοθυσία τα πάντα για την ελευθερία μας και την νεότερη πολιτική ύπαρξή μας είναι αδιαμφισβήτητη. Παράλληλα, στόχος για ένα καλύτερο συλλογικό αύριο με πιο σύγχρονα εργαλεία πολιτικής έκφρασης ας είναι η πορεία «με λογισμό και μ’ όνειρο» έντιμων, εργατικών, μορφωμένων, πεπαιδευμένων ανθρωπιστικά, αξιοπρεπών και ολιγαρκών Ελλήνων, ικανών να ενεργούν διαδραστικά, να αλληλεπιδρούν, να οραματίζονται και να παρεμβαίνουν ενεργά στη διαμόρφωση αυτής της μετανεοτερικότητας.
Επομένως διακόσια χρόνια μετά την εθνική έγερση και αναγέννηση, το αίτημα για εμβάθυνση στην ποιότητα της πολιτικής μας υπόστασης παραμένει ανοικτό, γι΄αυτό και ο αναστοχασμός πάνω στις αφετηριακές επιλογές της 23ης Μαρτίου 1821 αποτελεί διαρκή πρόκληση.
[Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στο βιβλίο «Από το’21 στο 2021», επετειακή έκδοση της Ένωσης Μεσσήνιων Συγγραφέων για τα 200 χρόνια από την έναρξη της Επανάστασης του 1821 στις σελίδες 202-206.]
