Μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εκδήλωση για το τρένο στο Νησί οργάνωσε στο σιδηροδρομικό σταθμό η Κοινσπεπ «Ρέκτης». Στο τραγούδι οι «Τζαμάλες» σε κάθε στάση της ιστορίας που είχα τη χαρά να αφηγηθώ. Το κείμενο που ακολουθεί για τους αναγνώστες που ενδιαφέρονται για το τρένο και την ιστορία, ήταν το κείμενο που «υποστήριξε» την πρωτοβουλία.

Η ιστορία της ανθρωπότητας, είναι μια ιστορία διαρκών μετακινήσεων ατόμων και πληθυσμών. Στην εξέλιξη αλλάζουν οι τρόποι και οι δρόμοι, γεννιούνται νέες ανάγκες και δυνατότητες. Ο σιδηροδρομικός σταθμός στο Νησί είναι γέννημα αυτών των αλλαγών και για κάτι παραπάνω από έναν αιώνα αποτέλεσε «είσοδο και έξοδο» της πόλης.

Αν γυρίσουμε πίσω το ρολόι του χρόνου στα μετεπαναστατικά χρόνια, θα διαπιστώσουμε ότι Νησί και Καλαμάτα επικοινωνούσαν με μεγάλη δυσκολία από την ξηρά. Όταν έπεφταν τα νερά το Νησί επικοινωνούσε με την απέναντι όχθη από τα σημεία που στένευε το ποτάμι στη Μικρομάνη και στου Ασλάναγα (Αρι). Και από εκεί με την Καλαμάτα, ολόκληρη… εκστρατεία για να φτάσει κανένας στην μετέπειτα πρωτεύουσα. Δεν υπήρχε όμως κανένας απολύτως λόγος μιας τέτοιας μετακίνησης, οι μεταφορές και το διοικητικό σύστημα είχαν προσαρμοστεί στις συνθήκες. Ο έπαρχος για παράδειγμα στα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια είχε έδρα τα Φρούτζαλα (Θουρία). Και η οικονομική δραστηριότητα είχε ως επίκεντρο τη θάλασσα και το πρόχειρο λιμάνι της Μπούκας, όπως πρόχειρο ήταν άλλωστε και αυτό της Καλαμάτας.

ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΡΟΜΟΣ

Το 1835 μεταφέρθηκε η πρωτεύουσα του Νομού Μεσσηνίας από την Κυπαρισσία στην Καλαμάτα, δημιουργήθηκαν οι διοικητικές υπηρεσίες και η ανάγκη ενός δρόμου που θα συνδέει πιο γρήγορα το Νησί με την πρωτεύουσα. Αυτός ο δρόμος ξεκίνησε γύρω στα 1845 και ολοκληρώθηκε το 1861 όπως μας πληροφορεί η εφημερίδα «Πελοπόννησος»: «Αναγγέλωμεν μετ’ ευχαριστήσεως ότι η μέχρι του Νησίου οδός κατέστη ταξιδεύσιμος δια των αμαξών, και αι δύο υπάρχουσαι ενταύθα άμαξαι ήρξαντο προ ημερών να ταξιδεύωσι την οδόν αυτήν, δι’ ής η μεταξύ των δύο πόλεων συγκοινωνία θ’ αναπτυχθή έτι μάλλον, και η μεταφορά εμπορευμάτων εις Νησίον, όπερ ως επί το πλείστον προμηθεύεται ταύτα από την πόλιν ταύτην, θα γίνεται ευκολώτερα και ευθηνότερα. Εν τούτοις και είκοσι άμαξαι θέλουν εργάζεσθαι εις την οδόν ταύτην μ’ αρκετήν ωφέλειαν, και ας σπεύσουν οι προτιθέμενοι να φέρουν τοιαύτας».

ΚΑΙ… ΔΙΟΔΙΑ

Μετά από 9 χρόνια μπαίνουν διόδια τα οποία νοικιάζονται κατά τη φορολογική πολιτική της εποχής. Οταν όμως μπαίνουν… διόδια και φόροι, δεν βγαίνουν ποτέ και τελικά 11 χρόνια αργότερα, το 1882, βρέθηκε τρόπος από το δήμαρχο Ιωάννη Καρατζά να παρακαμφθεί ο εθνικός δρόμος, να γλυτώσουν τα διόδια οι καλλιεργητές και να παίρνουν νερό από τον Πάμισο οι Νησιώτες χωρίς να πληρώνουν διόδια. Όπως έγραφε η εφημερίδα “Πάμισος”: «Οι έχοντες κτήματα παρά τας όχθας του ποταμού Παμίσου και κατά τον χρόνον της καλλιέργειας και επί της μεταφοράς των παραγομένου από τούτων καρπού ηναγκάζοντο να πληρώνωσι διόδια, διότι διήρχοντο επί της εθνικής οδού. Η φορολογία αύτη υπό των κτηματιών ανήρχετο εις το ετήσιον ποσόν των δραχμών δύο χιλιάδων πεντακοσίων περίπου. Δια κατασκευής στερεάς ξυλίνης γεφύρας επί του χάνδακος Μάρτας και ευρείας αμαξιτής οδού ο αξιότιμος δήμαρχος ου μόνον απήλλαξε τους ανωτέρω κτηματίας της ειρημένης φορολογίας, αλλά διευκόλυνε και το πλείστον μέρος της πόλεως του να προμηθεύηται εν καιρώ θέρους ύδωρ από του ποταμού. Προς δε προσέθετε τη πόλει και έναν πλέον εξοχικόν περίπατον».

ΔΕΝ ΗΘΕΛΑΝ ΤΟ ΤΡΕΝΟ

Τότε όμως άρχισαν και οι συζητήσεις για το μεταλλικό θηρίο, το τρένο που θα σήμανε την επανάσταση στις μεταφορές. Από την εφημερίδα “Πάμισος” που ήταν συμφερόντων της οικογένειας Καρατζά, άνοιξε πόλεμος εναντίον του τρένου γιατί αυτό θα ήταν η καταστροφή για το Νησί όπως έγραφε: «Η επαρχία Μεσσήνης επιβαλούσα φόρον επί των προϊόντων αυτής δια κατασκευήν λιμένος σκοπόν προτίθεται την ανάπτυξιν του εμπορίου αυτής, Τούτο δι’ όλων των μέσων θέλει το επιδώξει. Γνωρίζει δε καλώς, ότι πάσα διευκόλυνσης της συγκοινωνίας μεταξύ επαρχίας Καλαμών και Μεσσήνης είναι καταστροφή δια την τελευταίαν. Κατά συνέπειαν αι ενέργεια και σκέψις των κ. Καλαμίων αποκλειστικώς προς το συμφέρον αυτών αποβλέπουσι. Δεν τους κακίζομεν δια τούτο. Αλλά το να ζητώσι ν’ αποδείξωσι, ότι τα συμφέροντα αμφοτέρων των επαρχιών ποράγονται δια της κατασκευής σιδηροδρόμου διερχομένου και δια Μεσσήνης και καταλήγοντος εις την παραλία των Καλαμών, είναι το ίδιον ως ζητεί ν’ αποδείξει ο κ. Τρικούπης ότι επιβάλων φορολογίαν επί όλων των εν γένει ειδών των γεωργών της Ελλάδος, ανακουφίζει την γεωργικήν τάξιν αυτής. Ας φροντίζωσιν όθεν περί μόνης της επαρχίας αυτών, όπως και ημείς φροντίζομεν περί μόνης της ιδικής μας».

ΑΛΛΑ… ΠΗΓΕ ΤΟ 1891

Αλλά η ζωή δεν γυρίζει πίσω, μετά από 9 χρόνια, το καλοκαίρι του 1891, το τρένο σφυρίζει στο Νησί. Για την ακριβή ημερομηνία μας πληροφορούν οι πατρινοί περιηγητές Κορύλλος και Θεοχάρης: «Το Νησίον απέχει των Καλαμών περί τα 6 χιλιόμετρα. Η οδός, η συνδέουσα τας δύο πόλεις, είναι τύπος ελληνικής αμαξιτού, διατηρούσης άθικτα τα ίχνη του πρώτου στρώσαντος αυτήν εργάτου. Ευτυχώς, οι τελευταίοι ταξειδεύσαντες διά της οδού ταύτης είμεθα ημείς, διότι από της επιούσης, 22ας Ιουλίου, ετέθη εις κοινήν χρήσιν η αντικαταστήσασα αυτήν σιδηροδρομική γραμμή».

Επρόκειτο για επανάσταση όπως δείχνει το πρόγραμμα δρομολογίων που εκδόθηκε τον Οκτώβριο του 1891 στην εφημερίδα «Μεσσηνιακή»: Με 4 ζεύγη δρομολογίων το τρένο μεταφέρει επιβάτες και εμπορεύματα σε 25 λεπτά περίπου από το Νησί στην Καλαμάτα και αντιστρόφως. Αυτή η εξέλιξη αλλάζει ριζικά τη θέση της πόλης στη Μεσσηνία και την Ελλάδα. Ένα σημαντικό μέρος εμπόρων σύκων, σταφίδας και άλλων προϊόντων σταδιακά μετακινείται από το Νησί στην Καλαμάτα καθώς ολοκληρώνεται εκεί το λιμάνι το 1902 και μετατοπίζεται το κέντρο βάρους της εμπορικής δραστηριότητας.

ΣΤΙΣ ΜΕΓΑΛΕΣ ΓΙΟΡΤΕΣ

Από την άλλη πλευρά στο Νησί καταφθάνουν χιλιάδες επισκέπτες στις δύο μεγάλες γιορτές συλλογικής μνήμης, στο πανηγύρι και στα καρναβάλια. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η πρώτη αυθεντική περιγραφή του Νησιώτικου πανηγυριού γίνεται στις εφημερίδες το 1893, κάπου ενάμιση χρόνο μετά τη δρομολόγηση του τρένου. Οι επισκέπτες φθάνουν κατά χιλιάδες και η κατάσταση που δημιουργείται τα πρώτα χρόνια είναι εντυπωσιακή. Διαβάζουμε για τη λήξη των καρναβαλικών εκδηλώσεων το 1900: «Περί την εσπέραν εκάησαν πυροτεχνήματα, ύστερον δε οι παντός επαίνου άξιοι Μεσσήνιοι δι’ επιβλητικής λαμπαδηφορίας συνώδευσαν πάντας τους ξένους μέχρι του σιδηροδρομικού σταθμού».

Και μετά το 1907: «Η προτρέξασα φήμη, ότι εν τη γείτονι θα εωρτάζοντο με μεγαλοπρέπειαν και επιβολήν, ούτως ειπείν, τα κούλουμα εκέντησε τον κόσμον, ο οποίος, από της πρωίας συνέρρεεν εις τον σταθμόν του σιδηροδρόμου. Το τραίνον της μεσημβρίας ήτο κατάπηκτον κόσμου. Κόσμος παντοίος κατεπλήρει τα βαγόνια, τα οποία ολοέν ηυξάνοντο και ο σιδηρόδρομος ήργη να εκκινήση. Εξερχόμενος εν τω σταθμώ διεχύνετο εις τας οδούς και τας πλατείας , αι οποίαι παρουσίαζον ωραίαν εικόνα με τα διασταυρουμένας σημαίας και τας επιγραφάς, καλώς ήλθατε, καλή σαρακοστή και τα τοιαύτα. Παρέαι των επισκεπτών ήρχισαν το τραγούδι εις τα βαγόνια. Πολλοί μη χωρούντες έμειναν με το τελευταίον τραίνον. Βραδυπορών ο Σιδηρόδρομος κατώρθωσε τέλος να φθάση ενταύθα και να αποβιβάση τον άπειρον κόσμον». Ολόκληρες δεκαετίες επαναλαμβανόταν το ίδιο σκηνικό με τους επισκέπτες να κρέμονται σαν τσαμπιά από παράθυρα και πόρτες βαγονιών.

Το ίδιο και ακόμη πιο έντονα ίσως συνέβαινε στο πανηγύρι. Το πρόγραμμα δρομολογίων που δημοσιεύεται το 1896 είναι εντυπωσιακό: 14 ζεύγη δρομολογίων μεταξύ Καλαμάτας και Νησιού, έκτακτες αμαξοστοιχίες από Διαβολίτσι και Μελιγαλά με ανταπόκριση στο Ασπρόχωμα.

Ο σιδηροδρομικός σταθμός είναι είσοδος και έξοδος τη πόλης. Από εδώ ξεκινούν τα κύματα της μετανάστευσης προς τα αστικά κέντρα και την Αμερική. Από εδώ εκείνοι που γνωρίζουν για πρώτη φορά την πρωτεύουσα. Εκείνοι που επισκέπτονται συγγενείς κυρίως στην Αρκαδία και την Αττική. Εκείνοι που φεύγουν να σπουδάσουν, εκείνοι που πάνε στους πολέμους.

Η περιοχή αποκτά ιδιαίτερη σημασία για την οικονομία, δεν είναι τυχαίο άλλωστε το γεγονός ότι απέναντι από το σταθμό ο ΑΣΟ κατασκευάζει το 1928 τις μεγάλες αποθήκες του όπου φτάνουν με κάθε μέσο οι σταφιδοπαραγωγοί για να παραδώσουν το προϊόν τους.

ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ

Με 6 ζεύγη δρομολογίων την ημέρα την περίοδο του μεσοπολέμου, το τρένο ανάμεσα στο Νησί και την Καλαμάτα γράφει τη δική του ιστορία. Από το 1931 όμως συναντά τον ανταγωνισμό των λεωφορείων που κάνουν την εμφάνισή τους. Ο οποίος γίνεται σκληρός όταν από το 1933 αυτά πυκνώνουν ενώ τα δρομολόγια του τρένου υποχρεώνουν σε πολύωρη αναμονή. Στο μεταξύ έχουν αρχίσει να γίνονται έργα στο βάλτο και βελτιώνεται η βατότητα του δρόμου, ο χρόνος μετακίνησης με το λεωφορείο γίνεται μικρότερος.

ΠΑΛΙ ΣΤΟ ΠΡΟΣΚΗΝΙΟ

Το 1944 οι Γερμανοί αποχωρώντας ανατινάζουν την οδική γέφυρα του Παμίσου για να προφυλάξουν τα μετόπισθεν και να καθυστερήσουν την μετακίνηση αντάρτικων ομάδων. Λίγες ημέρες αργότερα με εθελοντική εργασία και από τα συντρίμμια της γέφυρας κατασκευάζεται βορειότερα μια άλλα πρόχειρη, αλλά έτσι έμεινε για πολλά χρόνια. Η κυκλοφορία δυσκολεύεται και ο αριθμός δρομολογίων του τρένου αυξάνεται και φτάνει τα 13 ζεύγη την ημέρα. Τις μεταπολεμικές δεκαετίες το τρένο είναι βασικό μέσο μεταφοράς μεταξύ Νησιού και Καλαμάτας αλλά κυρίως μεταξύ Νησιού και Αθήνας. Ο χρόνος είναι μεγάλος, το ίδιο όμως και με το λεωφορείο που περνάει χαμηλά από τον Αχλαδόκαμπο. Η «μαγεία της αργής ταχύτητας» που μου είπε κάποτε η αείμνηστη συμπατριώτισσα Κική Δημουλά, αποτυπώνεται σε μια εκπληκτική διαδρομή μέσα από τα βουνά. Το πολύβουο ποτάμι επιβατών μεταφέρει ρουχισμό και τρόφιμα. Αλλοι συνωστίζονται για ρυζόγαλο και άλλοι για σουβλάκι στο Μπιλάλι και τους Μύλους. Πολλοί ανοίγουν τα ζεμπίλια για κολατσιό, πάνε το αυγό, το κεφτεδάκι και το ψωμοτύρι σύννεφο. Και εκεί που πήγαινε να γλαρώσεις, έμπαινε ο ελεγκτής, βρόνταγε το σίδερο της πόρτας με το μεταλλικό εργαλείο για να τρυπήσει και να ακυρώσει τα εισιτήρια των νέων επιβατών. Πολλοί προτιμούσαν το νυχτερινό ταξίδι για να κερδίσουν χρόνο.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΠΟΠΕΙΡΕΣ

Η γραμμή Νησί – Καλαμάτα λειτούργησε μέχρι το 1976, από το 2005 μέχρι το 2011 έγινε μια ακόμη απόπειρα για να λειτουργήσει προαστιακός που απέτυχε από κακό σχεδιασμό που από πολλές πλευρές θεωρήθηκε πως δεν ήταν τυχαίο γεγονός. Κατά καιρούς το τρένο σφύριξε και… τουριστικά στο Νησί, δρομολογήθηκε με την ευκαιρία του πανηγυριού αλλά το φιλί της ζωής απέτυχε. Ο προαστιακός σιδηρόδρομος είναι το μέλλον και το «όνειρο» πια πρέπει να μείνει ζωντανό. Και για να γίνει κάτι τέτοιο θα πρέπει να προφυλαχτεί η γραμμή και να μείνει ανοιχτή στο μέλλον. Μια μεγάλη συζήτηση που πρέπει να ανοίξει από εκείνους που βλέπουν ότι οι συνθήκες αλλάζουν, οι άλλες χώρες επιμένουν και το κόστος του ιδιωτικής χρήσης αυτοκινήτου πολλαπλασιάζεται.

ΕΙΝΑΙ (ΚΑΙ) ΜΝΗΜΕΙΟ

Πέρα από όλα αυτά ο σταθμός «Νησίον» και «Μεσσήνη» αργότερα πρέπει να αντιμετωπιστεί ως μνημείο και γιατί έτσι είναι αυτοδίκαια λόγω του χρόνου κατασκευής που ανάγεται στην τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα. Αλλά και γιατί αποτελεί σημαντικό κρίκο στη συλλογική μνήμη της πόλης.

Μια μνήμη που αποτύπωσαν και κορυφαίοι Νησιώτες καλλιτέχνες: Ο Τάκης Κατσουλίδης με τις «Λεύκες» του το 1960. Και η Φρίντα Λιάππα στους δρόμους της αγάπης που είναι νυχτερινοί…