Την εικόνα του Νησιού το 1891, δίνουν με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο δύο Πατρινοί περιηγητές: Ο γιατρός Χ.Π. Κορύλλος και ο λόγιος δικηγόρος Στ. Θεοχάρης, στο βιβλίο  που εξέδωσαν τον ίδιο χρόνο με τίτλο «Πεζοπορία από Πατρών εις Καλάμας» (295). Οι δύο συγγραφείς ξεκίνησαν από τη θέση "Γαϊδουρόκαμπος" στο δρόμο προς Καλάβρυτα μαζί με τον εκδότη Ανδρ. Πάσχα που κυκλοφόρησε το βιβλίο, τον αγωγιάτη Σπ. Σαράντη και το μουλάρι του… ονόματι Γκιόσα. Η πεζοπορία της παρέας κατέληξε στην Καλαμάτα στις 19 Ιουλίου αφού λόγω καύσωνα χρειάστηκε το τελευταίο κομμάτι της διαδρομής από Μελιγαλά μέχρι Καλαμάτα να το διανύσουν με το τρένο που είχε αρχίσει ήδη να λειτουργεί.
Η αξία της περιγραφής βρίσκεται στο γεγονός πως δίνεται κατ’ αρχήν μία εικόνα για τη μορφολογία της πόλης, την κοινωνία της, την οικονομική κατάσταση των κατοίκων αλλά και τις υποδομές.
Μεγάλη εντύπωση στους επισκέπτες κάνει ο μεγάλος αριθμός γουρουνιών, θέμα το οποίο αντιμετωπίζεται με χιούμορ αλλά και ειρωνεία.
Γίνεται αναφορά στην παραγωγική βάση και τις δυνατότητες ανάπτυξης της περιοχής με την αποξήρανση των ελών που αποτελούσαν πληγή.
Ακόμη μεγαλύτερη πληγή όμως ήταν τα φονικά στην πόλη, θέμα το οποίο οι συγγραφείς παρουσιάζουν με εντελώς αλληγορικό τρόπο μιλώντας περί "φαγοκυττάρων" και "ανθρωποκτόνων μικροβίων".
Καταγράφονται οι υπηρεσίες της πόλης και γίνεται μία αναφορά στην υπόθεση κατασκευής του λιμανιού, που αποτελεί μία από τις σημαντικότερες μαρτυρίες οι οποίες έχουν βρεθεί για το θέμα αυτό. Ενώ αναγγέλουν την έναρξη των δρομολογίων του σιδηροδρόμου.
Στο Νησί οι περιηγητές φθάνουν μετά από διήμερη παραμονή στην Καλαμάτα (η περιγραφή της ζωής εκεί προηγείται στο βιβλίο) και οι συγγραφείς επιχειρούν και ορισμένες συγκρίσεις τόσο στη ζωή των δύο πόλεων, όσο και στη δυναμική ανάπτυξής τους.
Αναλυτικά στο κείμενο που αναφέρεται στη Μεσσήνη σημειώνονται τα εξής:
«Μετά διήμερον εν Καλάμαις διατριβήν, μετέβημεν εφ’ αμάξης, ληξάσης της πεζοπορίας, εις Νησίον, πρωτεύουσαν της επαρχίας Μεσσήνης και του δήμου Παμίσου, οικούμενον υπό 7 περίπου χιλιάδων νοημόνων και το πλείστον ευπόρων κατοίκων. Αι οικίαι, πλην ολίγων εξαιρέσεων, είναι χθαμαλαί και ακανονίστως ωκοδομημέναι, αι δε οδοί, στενοί τα πλείστα και σκολιαί, πλήρεις παντοειδών ακαθαρσιών, ανασκαλευομένων αεννάως υπό των απειραρίθμων χοίρων, ίσων ή πλειόνων τον αριθμόν, προς τους κατοίκους της πόλεως. Εν Νησίω οι σύνοικοι των κατοίκων χοίροι, απολαύουσιν απάντων των αστικών του πολίτου δικαιωμάτων, στερούνται σε μόνον των πολιτικών! Το φυτώριον των χοίρων κομίζεται, ως φαίνεται, εκ Μάνης· διότι έξωθεν του δημοτικού μαγαζείου, ότε ημείς διετρίβομεν εκεί, πλείστα χοιρίδια επωλούντο υπό των Μανιατών, αγοραζόμενα αποκλειστικώς σχεδόν υπό Νησιωτών.
Το Νησίον κείται, κατά τον Ληκ, πλησίον των αρχαίων Λιμνών, ένθα ην ναός Αρτέμιδος Λιμνάτιδος, κοινός μόνον τοις Μεσσηνίοις και Λακεδαιμονίοις εκ πάντων των Δωριέων, εν ω οι Μεσσήνιοι εφόνευσαν τον βασιλέα των Λακεδαιμονίων Τήλεκλον, θελήσαντα να καταλάβη δι’ επιβουλής την εύφορον Μεσσηνίαν· απέχει δε των Καλαμών περί τα 6 χιλιόμετρα. Η οδός, η συνδέουσα τας δύο πόλεις, είναι τύπος ελληνικής αμαξιτού, διατηρούσης άθικτα τα ίχνη του πρώτου στρώσαντος αυτήν εργάτου. Ευτυχώς, οι τελευταίοι ταξειδεύσαντες διά της οδού ταύτης είμεθα ημείς, διότι από της επιούσης, 22ας Ιουλίου, ετέθη εις κοινήν χρήσιν η αντικαταστήσασα αυτήν σιδηροδρομική γραμμή.
Το Νησίον κείται παρά τον Πάμισον, (εφ’ ου υπάρχει ευτυχώς, καλή γέφυρα), επί λόφου χθαμαλού και περιβάλλεται σχεδόν πανταχόθεν υπό ελών, διόπερ και Νησίον υπό του λαού εκλήθη. Ενεκεν του χθαμαλού και επιπέδου του εδάφους, παρά τας όχθας του παραρρέοντος Παμίσου, σχηματίζονται έλη ευρύτατα, πλήρη υδροχαρών φυτών, αναδίδοντα εν περισσή αφθονία τον έλλειον ιόν, ον δωρούνται τοις περιοίκοις και καλύπτοντα πολλάς δεκάδας χιλιάδων στρεμμάτων γης γονιμωτάτης, ικανής να αποδίδει εκατονταπλασίονα τον καρπόν τοις καλλιεργηταίς, ως μαρτυρούσιν αι περί τα έλη ταύτα επί αγρών, διά της εξατμίσεως του θερινού ελληνικού ηλίου ελευθερουμένων των υδάτων, σποραί του αραβοσίτου, ου η βλάστησις είναι γιγάντειος και η απόδοσις πλουσία. Οποίος πλούτος κρύπτεται υπό τα έλη ταύτα και οπόσος χρυσός, εξαγόμενος νυν προς αγοράς σιτηρών, δεν θα έμενε εν τω τόπω, εάν προ πολλού, διά δαπάνης σχετικώς μικράς, απέναντι του προφανούς κέρδους, απεστραγγίζοντο ταύτα, διοχετευομένων των υδάτων εις την εγγύς κειμένην θάλασσαν! Ευτυχώς, ό,τι δεν εγένετο άχρι τούδε, γεννήσεται νυν· διότι, διά φορολογίας ειδικής, επί σκοπώ της αποξηράνσεως των ελών του Παμίσου επιβληθείσης, εισεπράχθηκε και εισπράττεται ικανόν χρήμα, δι’ ήρξαντο ήδη αι προκαταρκτικαί εργασίαι, προς αποκάλυψιν των υποβρυχίων γαιών και απαλλαγήν των περιοίκων υπό της μάστιγος των ελογενών πυρετών.
Μεθ’ όλην όμως την εισπνοήν του εκ των παρακειμένων ελών μεμολυσμένου αέρος, οι κάτοικοι του Νησίου εισίν, ως και οι λοιποί Μεσσήνιοι, ακμαίοι και εύσωμοι. Φαίνεται ότι τα φαγοκύτταρα, τα έργον έχοντα την καταστροφήν των έξωθεν εν τω οργανισμώ εισερχομένων παντοειδών νοσογόνων βακτηριδίων και μαγκουριδίων, εισίν λίαν ανεπτυγμένα εν τω αίματι των Μεσσηνίων εν γένει, και ιδίως των Νησιωτών, ως και τα ανθρωποκτόνα μικρόβια, ων ένεκα, υπέρ πάντας τους ελευθέρους Ελληνας, οι Μεσσήνιοι αλληλοκτονούσιν. Οποία άφθιτος δόξα αναμένει τον Ελληνα Pasteur, τον δυνησόμενον, έστω και δι’ ενέσεων, να θεραπεύση την πανελλήνιον ταύτην νόσον! Κατά την γνώμην των πολλών, το ανθρωποκτόνον μικρόβιον αναπτύσσεται εν τοις σελλαχίοις, ένθα εδρεύουσι τα παραγωγικά τούτων πολύκροτα και τα φάσγανα. Εάν κατορθωθή η εξάλειψις των παραγωγικών αιτίων, αναμφιλέκτως θα εκλείψει και η νόσος! Pium desiderium!
Εν Νησίω υπάρχει πλατεία, ευρεία λίαν, εν αντιθέσει προς τας Καλάμας, αίτινες στερούνται ολοτελώς ταύτης, της άνω λεγομένης πλατείας μη δυναμένης ουδέ προς οδόν ευρείαν να παραβληθή. Παρά την πλατείαν ταύτην κείται το μόνον δημοτικόν κτίριον, το προμνησθέν μαγαζείον, έξωθεν του οποίου επωλούντο τα εκ Μάνης κομισθέντα χοιρίδια.
Εν Νησίω υπάρχει επαρχείον, ειρηνοδικείον και τηλεγραφείον, δημοτικόν και ελληνικόν σχολείον και παρθεναγωγείον.
Η θάλασσα απέχει του Νησίου όσον σχεδόν και των Καλαμών, περί τα δύο χιλιόμετρα· από δε της παντί σχεδόν ανέμω αναπεπταμένης αυτής ακτής, ένθα εδρεύει και η τελωνειακή αρχή, εκπέμπονται εις τας αγοράς της καταναλώσεως πολλά εκατομμύρια λιτρών σταφίδος και πολλαί χιλιάδες στατήρων σύκων ασυγκρίτω τω λόγω υπερτέρα των διά του τελωνείου Καλαμών εκπεμπομένων. Εάν κατορθωθεί η διά του κεφαλαίου του λιμενικού του Νησίου ταμείου, υπερβαίνοντος ήδη τας 800 χιλ. δραχμών, κατασκευή του σχεδιασθέντος ήδη ασφαλούς λιμένος εν τη θέσει εκείνη, και η, μετά την αποξήρανσιν των ελών και τον κανονισμόν της κοίτης, χρησιμοποίησις του παραρρέοντος Παμίσου εις την ναυτιλίαν, ως ην και το πάλαι, κατά τον Παυσανίαν, λέγοντα ότι "ο Πάμισος αναπλείται ναυσίν εκ θαλάσσης επί δέκα που σταδίους", βεβαίως αι Καλάμαι θα ηττηθώσιν οριστικώς υπό του αντιπάλου αυτών Νησίου, όπερ και ήδη, μεθ’ όλην την εν Καλάμαις συγκέντρωσιν απασών των ανωτέρω διοικητικών, δικαστικών και στρατιωτικών αρχών, δεν δειλιά να συναγωνισθή προς αυτάς».
Ορισμένες παρατηρήσεις στο σημαντικό αυτό κείμενο:
Η "πολεοδομία" της Μεσσήνης εκείνη την περίοδο, έχει αφήσει έντονα τα σημάδια της και στο σημερινό οικιστικό ιστό της πόλης. Οι στενοί και όχι ευθείς δρόμοι χαρακτηρίζουν ακόμη σε ορισμένες περιπτώσεις παλιές συνοικίες της πόλης παρά το γεγονός ότι με τα σχέδια πόλης επιχειρήθηκαν ευθυγραμμίσεις. Η διαμόρφωσή τους ασφαλώς δεν αποτελούσε ιδιορρυθμία των Νησιωτών λαϊκών πολεοδόμων, αλλά αναγκαιότητα καθώς τα σπίτια χτίζονταν δίπλα στο χώρο που η φύση είχε οριοθετήσει γράνες και ρέματα, γι ανά μην πλημμυρίσουν.
Το παζάρι με τα ζώα -γουρουνοπάζαρο μέχρι τις ημέρες μας- λειτουργούσε στο χώρο της πλατείας μέχρι και τη δεκαετία του 1950, οπότε και μεταφέρθηκε κοντά στο χώρο του Γυμνασίου.
Η αποξήρανση των ελών άρχισε μετά το 1888. Για το θέμα αυτό γράφει ο Θεόδ. Γιαννακόπουλος στην εργασία του "Ιδιοκτήται και ιδιοκτησίαι εν Μεσσηνία κατά τα μέσα του 19ου αιώνος" (1):
«Διά του νόμου του 1888 απεφασίσθη η εκτέλεσις των εξής υδραυλικών έργων:
α) Προσχώσεως και διευθετήσεως του Παμίσου από των εις Αγιον Φλώρον πηγών μέχρι των εκβολών αυτούς εις την θάλασσαν, β) Προσχώσεως και διευθετήσεως του εις Πάμισον συμβάλλοντος ποταμού Αριος, γ) Κανονισμού του χειμάρρου της Θουρίας Ξηρίλλα, αρχομένου του κανονισμού από της επ’ αυτού γέφυρας εις Θουρίαν, δ) Κανονισμού πάντων των ρυάκων των εμπιπτόντων στην κοιλάδα του Παμίσου από των σημείων εις α ούτοι διασταυρούσι το από Ασπροχώματος εις Αγιον Φλώρον τμήμα της εθνικής οδού της αγούσης από Καλαμών εις Τρίπολιν, ε) Κανονισμού του χειμάρρου Λιγίρι από της ομωνύμου γέφυρας μέχρι του Παμίσου, στ) Διευθετήσεως του ποταμού Πύρνακος εις θέσιν Διπόταμον, ζ) Αποξηράνσεως των ελών Αγίου Φλώρου, Ασλάναγα, Μακαρίας και Ασπροχώματος, η) Κατασκευής φραγμάτων επί του ποταμού Παμίσου προς άρδευσιν γαιών και λήψιν ύδατος εις γέφυραν Παμίσου, εις Πόρον, Πλιάσι, Μπαρμπακούτη και Λύβα και εις οιανδήποτε άλλην θέσιν ήθελε κριθή χρήσιμον, θ) Κατασκευής φράγματος και λήψεως ύδατος επί του ποταμού Αριος εις θέσιν Ξέγλιστρον και ι) παντός άλλου σχετικού προς τ’ ανωτέρω έργου, ορισθησομένου διά βασιλικού διατάγματος.
Προς εκτέλεσιν και συντήρησιν των έργων αυτών επεβλήθησαν ειδικοί φόροι, οι οποίοι εισεπράττοντο εις το τελωνείον Καλαμάτας και το υποτελωνείον Μεσσήνης και εις τα σιδηροδρομικώς μεταφερόμενα, καθώς και εισφορά καταβαλλομένη α) κατά στρέμμα υπό των ιδιοκτητών των κτημάτων, εις την περιφέρειαν των οποίων εξετελούντο έργα και β) κατ’ έτος υπό των πέριξ δήμων Καλαμών, Παμίσου, Θουρίας, Εύας και Οιχαλίας».
Για την ολοκλήρωση των έργων χρειάστηκαν ολόκληρες δεκαετίες και η συζήτηση για το θέμα αυτό ήταν πολλές φορές εξαιρετικά έντονη, με πολιτικές συγκρούσεις και διαμαρτυρίες.


(1) Θεόδ. Γιαννακόπουλου "Ιδιοκτήται και ιδιοκτησίαι εν Μεσσηνία κατά τα μέσα του 19ου αιώνος" - "Πελοποννησιακά" ΙΘ’