Εκείνο το οποίο θα πρέπει να κρατήσουμε είναι πως "εν Μεσσήνη, κατ’ έθιμον παλαιόν, τελείται αληθής πανήγυρις κατά την ημέραν ταύτην, αρκετά περίεργος και πρωτότυπος. Αι οικίαι κυριολεκτικώς κενούνται, αι οδοί εισί πλήρεις ανδρών και γυναικών πάσης τάξεως". Η πληροφορία αυτή δίνει μεγάλο χρονικό βάθος στις εκδηλώσεις της Καθαράς Δευτέρας και εξηγεί γιατί το Νησιώτικο καρναβάλι έφθασε μέχρι σήμερα χωρίς διακοπές, με εξαιρέσεις τις πολεμικές περιόδους. Αποτελούσε ήδη πριν από 120 χρόνια στοιχείο συλλογικής μνήμης και δράσης, ενώ εξελισσόταν την Καθαρά Δευτέρα και όχι την Κυριακή της Τυρινής. Τα στοιχεία του αστικού καρναβαλιού προστέθηκαν στα παλαιότατα έθιμα αυτής της ημέρας, με αποτέλεσμα να μην λειτουργήσουν ανταγωνιστικά στις κυριακάτικες εκδηλώσεις που κατά καιρούς οργανώθηκαν στην Καλαμάτα, πόλη-τροφοδότη θεατών του Νησιώτικου καρναβαλιού. Εξαιρετικής σημασίας ήταν το έθιμο των Κούλουμων με την εξόρμηση και το γλέντι στις "εξοχές". Το Νησί πρόσφερε όλα αυτά τα στοιχεία και ενσωμάτωσε τα καινούργια που έφερε το αστικό καρναβάλι, δημιουργώντας μια σπουδαία γιορτή η οποία άντεξε στο χρόνο. Η εξασφάλιση της συγκοινωνίας με τρένο, όπως προαναφέρθηκε, αποτέλεσε και χρονικό σημείο - σταθμό σε αυτή την εξέλιξη.
Ο Γεώργιος Α. Μέγας (32) περιγράφει την παράδοση της ημέρας αυτής αναφέροντας ότι "η Καθαρή Δευτέρα είναι η πρώτη ημέρα της Μεγάλης Σαρακοστής. Λέγεται Καθαρή, επειδή από το πρωί της ημέρας αυτής κάθε νοικοκυρά καταγίνεται να καθαρίσει τα μαγειρικά της σκεύη από τα λίπη, πλένοντάς τα με ζεστό σταχτόνερο. Κάθε εργασία αποκλείεται, επειδή ουσιαστικά η Καθαρή Δευτέρα ανήκει στην Αποκριά. Είναι τόσο δύσκολο να χωριστεί κανείς αμέσως απ’ ό,τι καλό και ευχάριστο έχει απολαύσει! Επειτα κανένας κανόνας δεν απαγορεύει το κρασί. Αυτό λοιπόν με λίγες ελιές, ταραμά και φρέσκα κρεμμυδάκια και με το απόθεμα ευτυχίας που διατηρείται ακέραιο από την προηγούμενη ημέρα, αρκεί ώστε και η ημέρα αυτή να μην υστερεί σε κέφι και λυτή γλώσσα από τις ημέρες της Αποκριάς, με τη διαφορά ότι αλλάζει η σκηνή, και όλοι πηγαίνουν στις εξοχές για να κάνουν κούλουμα (33)".
Ο Γεώργιος Ν. Αικατερινίδης (34) σημειώνει ότι "το ευετηρικό στοιχείο ήταν πραγματικά έντονο σε αρκετά δρώμενα της Καθαράς Δευτέρας και γενικότερα της αποκριάτικης περιόδου. Βέβαια το αρχικό περιεχόμενο των δρώμενων αυτών σιγά σιγά μεταβλήθηκε ή ατόνησε, συντηρήθηκε όμως το εύθυμο και ψυχαγωγικό στοιχείο τους, που τα βοήθησε να επιβιώσουν μέχρι σήμερα".
Τα αποσπάσματα από τις εργασίες των δύο σημαντικών λαογράφων, δίνουν και το εθιμικό πλαίσιο του γιορτασμού της Καθαράς Δευτέρας στο Νησί. Οπως θα διαπιστώσουμε στη συνέχεια, η Πλατεία Αλωνίων (δηλαδή η σημερινή κεντρική πλατεία της πόλης) μεταβάλλεται σε εξοχή για τις ανάγκες της γιορτής ακόμη και με… φύτεμα δέντρων, στα καταστήματα σερβίρουν νηστίσιμα και κρασί, κλαρίνα και νταούλια δίνουν το σύνθημα του γλεντιού και το πανηγύρι αρχίζει καθώς συρρέουν από τις γειτονιές οι ομάδες των χορευτών, ανδρών και γυναικών (35).

ΜΕΤΑ ΤΟ 1893

Οι γιορτές την Καθαρά Δευτέρα συνεχίζονται μετά το 1893, αλλά οι πληροφορίες στις εφημερίδες της εποχής είναι φειδωλές. Σε αυτό συντείνουν μια σειρά από γεγονότα που οδηγούν σε σοβαρή οικονομική κρίση και πολεμικές περιπέτειες.
Το Δεκέμβριο του 1893 ο Χαρίλαος Τρικούπης δηλώνει ότι "Δυστυχώς επτωχεύσαμε" και κηρύσσεται επισήμως χρεωκοπία. Για τις Αποκριές της επόμενης χρονιάς δεν υπάρχουν περιγραφές, αλλά η κατάσταση που επικρατεί πλέον το 1895 περιγράφεται από την εφημερίδα "Ευνομία" της Καλαμάτας (36) με λίγες λέξεις: "Αι αποκρέω άχαρεις και ψυχραί, ψυχραί ως τον έκτακτον χειμώνα και άχαρεις ως την κατατρίχουσαν ημάς πτώχια".
Στην Καλαμάτα επικρατεί πλήρης ακινησία και την επόμενη χρονιά, κατάσταση η οποία αποτυπώνεται σε δημοσιεύματα της εφημερίδας "Φαραί" η οποία γράφει (37) ότι "ψυχραί ως βορράς, ακαλαίσθητοι ως πενία, μελαγχολικαί ως πένθος διέρχονται οι τόσον άλλοτε τερψίθυμοι απόκρεω. Ολίγα ακόμη έτη και θα μένωσι γλυκεία μόνον ανάμνησις του παρελθόντος". Και συνεχίζει (38) για τον απολογισμό "αι τελευταία απόκρεω αντιπαρήλθον απαρατήρητοι καθώς και η Καθαρά Δευτέρα ένεκεν κακοκαιρίας". Πέραν τούτων, το Φεβρουάριο του 1896 έχει ξεκινήσει η προετοιμασία για τους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες και τα γεγονότα που συνδέονται με αυτούς κυριαρχούν στην ειδησεογραφία.
Εξαιρετικά δύσκολη χρονιά το 1897, σημαδεύεται από το Κρητικό ζήτημα, στο νησί γίνονται σφαγές, έντονη πολεμική κινητικότητα την εποχή της Αποκριάς και η εφημερίδα "Φαραί" αποτυπώνοντας το κλίμα της εποχής γράφει (39) μεταξύ άλλων: "Ούτε η παρατηρούμενη άλλοτε δαιμονία εκείνη κίνησις, ούτε η ευθυμία και αι διασκεδάσεις και αι θεαματικά απολαύσεις χαρακτηρίζουν τας Απόκρεω. Ουδέν σημείον χαράς αιωρείται. Σιγηλοί και πενθηροί, σκυθρωπιάζοντες και θυμολογούντες διερχόμεθα πάντες τας άλλοτε διαχυτικάς ταύτας ημέρας. Οι παλμοί μεθ’ ων εναγωνίως αναμένει το κοινόν την έκβασιν του διεξαγόμενου εθνικού αγώνος έπνιξαν πάντα εύχαριν στοχασμόν". Δύο ημέρες αργότερα κηρύσσεται γενική επιστράτευση και στις 6 Απριλίου ξεκίνησε ο ελληνοτουρκικός πόλεμος των 40 ημερών που οδήγησε σε ήττα την Ελλάδα, που αναγκάστηκε να παραχωρήσει μέρος των εδαφών της Θεσσαλίας και να καταβάλει τεράστιες οικονομικές αποζημιώσεις παραχωρώντας στην Επιτροπή Διεθνούς Ελέγχου όλες τις θεωρούμενες επαρκείς προσόδους για αποζημίωση.
Ετσι το 1898 είναι μια ακόμη δύσκολη χρονιά και η "Ευνομία" γράφει (40): "Ησυχα και μελαγχολικά διέρχονται αι Απόκρεω. Το εθνικόν πένθος δεν εξέλιπεν από τας Καλάμας. Ο λαός το φέρει ακόμη και απέχει πανηγυρικών διασκεδάσεων.
Οι μουσικοί της Φιλαρμονικής μας θέλουσι εορτάσει τα κούλουμα την αύριον Δευτέραν εν τω φρουρείω, όπου και θέλουσι παιχθή διάφορα μουσικά τεμάχια".
Το 1899 είναι χρονιά - σταθμός για τις αποκριάτικες εκδηλώσεις στην Ελλάδα. Για πρώτη φορά εμφανίζεται Καρνάβαλος στις εκδηλώσεις της Αθήνας (41), ενώ στην Πάτρα έγιναν εκδηλώσεις που άφησαν εποχή (42). Το κλίμα αυτό φθάνει μέχρι τη Μεσσηνία και στην Καλαμάτα οργανώνεται το πρώτο καρναβάλι. Ο ενθουσιασμός είναι προφανής και αποτυπώνεται σε δημοσίευμα της εφημερίδας "Ευνομία" (43): "Μετά χαράς ανυποκρίτου είδομεν τέλος την νάρκην εν ή διετέλει η πόλις μας να δίδη την θέσιν της εις την ζωήν και την κίνησιν, τας αγωνιώδεις ημέρας των γιορτών να διαδέχονται αι τρελλαί ημέραι των απόκρεω τας οποίας θ αντιληφθώμεν εφέτος πολύ διαφόρους των παρελθόντων ετών υπό έποψιν ευθυμίας, ζωηρότητος, συγκεντρώσεως κόσμου αφ’ όλου του νομού, χάρις εις τα επιμόνους ενεργείας πολλών συμπολιτών μας οίτινες συνελθόντες κατά την παρελθούσαν εβδομάδα ανέδειξαν το κομιτάτον παρέχον ασφαλέστατον εγγύησιν διά την επιτυχή έκβασιν των εορτών λαμβανομένης υπ' όψει της δράσεως των αποτελούντων αυτό μελών, των πολλών κόπων ους καταβάλλουσι και της μεγάλης προθυμίας μεθ' ης ανέλαβον την ανατεθείσαν αυτοίς εντολήν".
Εκδηλώσεις γίνονται και τις δύο Κυριακές, ενώ απονέμονται βραβεία σε ομάδες και μεμονωμένους καρναβαλιστές. Σε αυτό το καρναβάλι το Νησί έδωσε το δικό του "παρών" αποσπώντας και βραβείο: "Το Αον εκ. δρχ. 50 βραβείον των μεμονωμένων (έλαβε) η υπό του εκ. Μεσσήνης Μαυροειδή παράστασις του Ελέγχου" (44). Η μικρή αυτή είδηση έχει ιδιαίτερη αξία για το Νησιώτικο καρναβάλι καθώς δείχνει ότι στην πόλη αυτό όχι μόνον συνεχίζεται, αλλά έχει ωριμάσει για το μεγάλο άλμα με την εισαγωγή στοιχείων του αστικού καρναβαλιού. Η "παράστασις του Ελέγχου" είναι η διακωμώδηση της επιβολής Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου για την πληρωμή των πιστωτών που έγινε το 1898 και δείχνει ότι στο Νησιώτικο καρναβάλι έχει ήδη κάνει την εμφάνισή της η πολιτική σάτιρα (κανένα από τα άλλα βραβεία που απονεμήθηκαν δεν είχε τέτοιο χαρακτήρα).

ΤΟ 1900

Και η εκτίμηση αυτή επιβεβαιώνεται με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο στην περιγραφή στο "Θάρρος" του καρναβαλιού που έγινε το 1900 (45). Με τον χαρακτηριστικό τίτλο "Εκτακτος η πανήγυρις", ο απεσταλμένος της εφημερίδας γράφει:
"Μεγίστη είχε καταβληθή υπό των κατοίκων Μεσσήνης φροντίς προς διακόσμησιν των καταστημάτων και των κεντρικών της πόλεως μερών. Η θέα της αγοράς ήτο μαγευτική διά της μεταβολής της εις δάσος ποικιλόδενδρον εκ δένδρων μεταφυτευθέντων εκεί. Εν γένει η πόλις ήτο εξαισίως καλλωπισμένη εμπνέουσα τον θαυμασμόν.
Οι Μεσσήνιοι οίτινες με ιδίαν όλως χάριν και φιλοκαλίαν γνωρίζουσι να εωρτάζωσι κατ’ έτος τα κούλουμα, φέτος υπερέβησαν τας προσδοκίας πάντων των επισκεψαμμένων την Μεσσήνην. Ιδίως κατεστόλιζαν τα οδούς και προσέδιδον φανταστικόν τι αι Ελληνοφορούσαι ομάδες πολλών Μεσσηνίων νέων μέχρι της μεσημβρίας ευρισκόμεναι εν κινήσει.

Μετά μεσημβρίαν

Από τη 1 μ.μ. ερρίφθη και πάλιν ο κόσμος εις τα οδούς, όπου εγίνοντο χοροί υπό τους ήχους εγχωρίων οργάνων. Ιδίως εν τη πλατεία και τοις αλωνίοις μέγας συνωστισμός κόσμου παρετηρήθη. Εσπευδον πάντες εκεί διότι ανεμένετο η παρέλασις των μετημφιεσμένων, δι' ους και η ελλανόδικος επιτροπή είχε καθορίση βραβεία. Περί την 3 μ.μ. η επιτροπή του κομιτάτου ανέρχεται εις την εξέδραν και ειδοποιεί τους μετημφιεσμένους να παρελάσωσιν εκείθεν. Ο συνωστισμός τότε και η συμπύκνωσις αμφοτέρων των φύλων επιτείνεται, προσπαθεί δε έκαστος να ιδή τι αι μεταμφιέσεις απεικόνιζον.

Οι βραβευθέντες

Πρώτη διέρχεται άμαξα φέρουσα φρακοφόρους Ευρωπαίους και τον διά την διάδοσιν της σταφίδος εις τας Ευρωπαϊκάς αγοράς αγωνιζόμενον κ. Καράκαλον. Ούτος προσφέρει εις τους εμπόρους σταφίδα Μεσσηνιακήν όζουσαν, οι δε έμποροι γελώντες πετώσιν αυτήν. Προσφέρει τότε ο κ. Καράκαλος σταφίδα Πατρών και Αιγίου, ην οι έμποροι τρώγουσιν. Η παράστασις αύτη εβραβεύθη.
Μετά ταύτην παρελαύνει άμαξα φέρουσα επί μικρού κοντού κρανίον συμβολίζον την μετά τον πόλεμον κατάστασιν της Ελλάδος. Αντικρύ του κρανίου κάθεται ο Σουλτάνος τρώγων Λουκουλείως την αποζημίωσιν. Εβραβεύθη και η παράστασις αύτη.
Είτα παρελαύνει εις εκ των της κολάσεως του Δάντη δαιμόνων, η γενειάς του οποίου και οι αιμοβαφείς οδόντες εμπνέουσι αληθήν τρόμον και φρίκην. Βραβεύεται και ούτος.
Μετά τούτον διέρχονται Μακεδόνες ακολουθούμενοι υπό Περσών. Ούτοι απεικόνιζον την Περσικήν χλιδήν και την εκθήλυνσιν των Μακεδόνων μετά την κατάκτησιν της Περσίας. Βραβεύονται και ούτοι.
Ερχεται κατόπιν γεωργός με βόας εζευγμένους εις το άροτρον και οργώνοντας. Οπισθεν του γεωργού εισί τα τέκνα του λερά και κομίζοντα χόρτον διά τους βόας, υδρίαν, άρτον μαύρον, άτινα συμβολίζουσι την πείναν του γεωργού. Παρά τούτους βαδίζει τοκογλύφος, όστις συμβολίζει την αφαίρεσιν του άρτου του πτωχού. Και η παράστασις αύτη βραβεύεται.
Κατόπιν ακολουθεί άμαξα εφ’ ης ωραία κόρη συμβολίζουσα την πόλιν Μεσσήνην. Η κόρη αύτη δι’ αναφοράς ζητεί προστασίαν διά τα τέκνα της παρά των ισχυρών. Βραβεύεται και αύτη.
Εισέρχονται κατόπιν κατά σειράν οι όμιλοι των Ελληνοφόρων νέων οίτινες χορεύουσι διαφόρους Ελληνικούς χορούς απαραμίλλως και με υπερφυσικήν χάριν. Εκ των ομίλων τούτων βραβεύεται ο υπό τον Νικόλαον Πατσαβούραν, ο υπό τον Νικόλαον Πετρόπουλον και άλλος τις.
Μετά ταύτας έρχεται εις Οθωμανός και εις Κρης, όστις και διεκτραγωδεί τα βάσανα, άτινα υφίσταντο υπό των Οθωμανών. Εβραβεύθησαν και αυτοί.
Και άλλαι παραστάσεις αντιπαρήλθον, ως ονηλάται παριστώντες τον γάμον των χωρικών και την διδομένην προίκα, αλλ’ ο χώρος δεν μας επιτρέπει να τας αναγράψομεν.
Περί την εσπέραν εκάησαν πυροτεχνήματα, ύστερον δε οι παντός επαίνου άξιοι Μεσσήνιοι δι’ επιβλητικής λαμπαδηφορίας συνώδευσαν πάντας τους ξένους μέχρι του σιδηροδρομικού σταθμού.

Η τάξις

Πλήρης επικράτησε τάξις καθ’ όλην την πανήγυριν εκτός σκηνής τινός ην προκάλεσαν εύζωνοι τινές αγρίως ωθούντες τον λαόν και καθ’ ην μικρού δειν να επέλθη συμπλοκή. Ευτυχώς επεκράτησεν η φρόνησις παρά τοις πολίταις και ουδέν συνέβη".


Σημειώσεις

(32) Γεώργιος Α. Μέγας ο. π. (σελ. 144)
(33) Για την ετυμολογία της λέξης "Κούλουμα" υπάρχουν πολλές εκδοχές. Κατά τον Νικόλαο Πολίτη, πατέρα της ελληνικής λαογραφίας, η λέξη προέρχεται από το λατινικό Cumulus (κούμουλους) που σημαίνει σωρός, αφθονία αλλά και το τέλος. Εκφράζει δηλαδή το τέλος, τον επίλογο της Απόκριας. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή προέρχεται από μια άλλη λατινική λέξη, την λέξη "κόλουμνα" δηλαδή "κολόνα". Κι αυτό επειδή το πρώτο γλέντι της Καθαράς Δευτέρας στην Αθήνα, έγινε στους Στύλους του Ολυμπίου Διός.
(34) Γεώργιος Ν. Αικατερινίδης "Η Καθαρά Δευτέρα" - Ειδική έκδοση του περιοδικού "Επτά ημέρες" της εφημερίδας "Καθημερινή" με τίτλο "Οι 12 μήνες - Χειμώνας.
(35) Παραδοσιακά το τραπέζι της ημέρας περιλαμβάνει λαγάνα, δηλαδή ψωμί χωρίς ζύμη που παραπέμπει στα άζυμα της Παλαιάς Διαθήκης (είναι το ψωμί που έφαγαν οι Ισραηλίτες τη νύχτα πριν την Εξοδο προς την Αίγυπτο και σε ανάμνηση έτρωγαν τέτοιο ψωμί όλες τις ημέρες του εβραϊκού Πάσχα). Κατά μια ερμηνεία η νηστεία ξεκινά με άζυμο ψωμί, δηλαδή με "πρόχειρο" το οποίο δεν απαιτεί ζύμωση που δηλώνει ότι ο άνθρωπος δεν τρώει για ευχαρίστηση αλλά για να συντηρηθεί. Η λαγάνα δεν κόβεται με το μαχαίρι αλλά με τα χέρια καθώς κατά τη λαϊκή δοξασία το σίδερο παραπέμπει στις δυνάμεις του κακού.
Ξεχωριστή θέση στην παράδοση κατέχουν τα λούπινα που καλλιεργούνταν κυρίως στη Μάνη. Με ιστορία 3.000 ετών αναφέρονται συχνά στην ιστορία και κατά περιοχές χρησιμοποιούσαν διάφορες τεχνικές συντήρησης των λουβιών με κοινή το ξεπίκρισμα με πολυήμερη εμβάπτιση στη θάλασσα. Σε ορισμένες περιοχές που νήστευαν το λάδι όλη την εβδομάδα, τρώγονταν καθημερινά. Ανήκουν στην οικογένεια των ψυχανθών και επειδή διακρίνονται για την πολύ υψηλή περιεκτικότητά τους σε πρωτεΐνες καλής ποιότητας, οι επιστήμονες σήμερα θεωρούν ότι εφόσον καλλιεργηθούν οι ποικιλίες που δεν περιέχουν αλκαλοειδή, μπορούν να αποτελούν εναλλακτική καλλιέργεια της σόγιας.
Επειδή εκείνα τα χρόνια υπήρχαν ελάχιστα λαχανικά την αποκριάτικη περίοδο (όπως τα φρέσκα κρεμμυδάκια) στο τραπέζι χρησιμοποιούσαν το τουρσί που παρασκεύαζαν με τα καλοκαιρινά και φθινοπωρινά λαχανικά που περίσσευαν.
Οταν το επέτρεψαν οι οικονομικές συνθήκες μπήκαν στο τραπέζι ο ταραμάς, ο βιοτεχνικής παραγωγής χαλβάς και τα θαλασσινά (κυρίως κονσέρβες).
Στα ζαχαροπλαστεία σέρβιραν σκαλτσούνια, τρίγωνα με αμύγδαλο και γλυκά κουταλιού.
(36) "Ευνομία 11/2/1895
(37) "Φαραί" 2/2/1896
(38) "Φαραί" 11/2/1896
(39) "Φαραί" 16/2/1897
(40) "Ευνομία" 15/2/1898
(41) Γιάννη Καιροφύλα "Η Αθηναϊκή Αποκριά" ο. π. (σελ. 36 - 40)
(42) Μαρία Βολή "Η ιστορία του Πατρινού Καρναβαλιού"  (www.yeskid.gr/kosmos-paidioy/ekpaideysi-psyxagogia/laografia-paradoseis/istoria-patrinoy-karnabalioy) : "Με ιδιωτική πρωτοβουλία σχηματίστηκε η πρώτη επιτροπή (κομιτάτο) και συγκέντρωνε εισφορές. Αυτή τη χρονιά ρίχνονται και οι σοκολάτες, ενώ είναι η πρώτη φορά που ακούγεται ραδιόφωνο. Το Καρναβάλι του 1899 θεωρήθηκε από τα πιο πετυχημένα από την ίδρυσή του".
(43 ) "Ευνομία 14/2/1899
(44 ) "Ευνομία 24/2/1899
(45) "Θάρρος" 22/2/1900