Ο διαχρονικός χώρος πολιτισμού της πόλης προσφέρει σε παιδιά, εφήβους και ενήλικες τη δυνατότητα, ανάλογα με την ηλικία τους και μέσα από ευχάριστη απασχόληση, να πλησιάσουν την εικαστική δημιουργία, να μάθουν τη γλώσσα της και να χειριστούν διαφορετικά εκφραστικά μέσα. Με ατομικές και ομαδικές εργασίες και τη καθοδήγηση έμπειρων δασκάλων-καλλιτεχνών, καλλιεργούνται μέσα από τη διαδικασία της τέχνης, η δημιουργικότητα και το ταλέντο, ενώ πέρα από το εκπαιδευτικό του έργο, το Εργαστήρι έχει να επιδείξει αξιόλογη δραστηριότητα επιμορφωτικού και ψυχαγωγικού χαρακτήρα. Στο επιβλητικό κτήριο της Ναυαρίνου, κάθε αίθουσα του Εικαστικού Εργαστηρίου μοιάζει με έναν διαφορετικό κόσμο, ο οποίος μέσα από τα χρώματα και τις ιδιαίτερες δημιουργίες δίνει την εντύπωση πως έχει ξεπηδήσει από εικόνες ενός παραμυθιού, κάτι που διαπιστώσαμε εύκολα μέσα από την ξενάγηση που μας έκανε ο καλλιτεχνικός διευθυντής Παναγιώτης Λαμπρινίδης, κατά τη διάρκεια συζήτησής μας.

Ο ίδιος μιλώντας στην “Ε”, αναφέρθηκε μεταξύ άλλων στην πορεία του Εικαστικού Εργαστηρίου, στο αυξανόμενο ενδιαφέρον μικρών και μεγάλων, στις επιτυχίες των σπουδαστών, στις εκθέσεις που έχουν πραγματοποιηθεί κατά καιρούς, αλλά και στο επόμενο - κρίσιμο βήμα της Δημοτικής Πινακοθήκης, αναλύοντας το όραμά του.

Συνέντευξη στον Τάσο Ανδρικόπουλο

-Πώς διαμορφώνεται το πρόγραμμα σπουδών του εργαστηρίου;  Τι τύποι μαθημάτων προσφέρονται; 

Το Eικαστικό Εργαστήρι της «Φάρις» του Δήμου Καλαμάτας λειτουργεί από το 1985, παρέχοντας εικαστική παιδεία στους φιλοτέχνους της πόλης μας. Την μορφή που έχει τώρα, εκπαιδευτικά και καλλιτεχνικά, την απέκτησε με την πάροδο του χρόνου. Η ποιότητα των καλλιτεχνών-δασκάλων και του διευθυντή αλλά και το επίπεδο των σπουδαστών είναι οι βασικοί παράγοντες που διαμορφώνουν το εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Τα μαθήματα που μπορεί κάποιος να σπουδάσει στο εικαστικό εργαστήρι είναι ζωγραφική, κεραμική, χαρακτική,  αγιογραφία και ελεύθερο σχέδιο. Αυτό ισχύει για παιδιά από 4 χρόνων έως ενήλικες όλων των ηλικιών (από 4 έως 84 όπως έχουμε συνηθίσει να λέμε καμιά φορά). Παράλληλα, είναι σημαντικό που το Εικαστικό Εργαστήρι τα τελευταία χρόνια έχει βρει τις ισορροπίες του.  

-Υπάρχει κάποια διαδικασία μέχρι να καταλήξει ο ενδιαφερόμενος στο τμήμα που θέλει; Πόσους δάσκαλους διαθέτει το Εργαστήρι;

Το εργαστήρι είναι ανοικτό σε όλους για να έρθουν να δουν τι είναι αυτός ο χώρος. Δεν απευθύνεται σε κάποιους «ταλαντούχους» ή  ειδήμονες της τέχνης, απευθύνεται σε όλους. Και σε αυτούς που ξέρουν τι ζητάνε ακριβώς αλλά και σε αυτούς που θέλουν να διερευνήσουν. Όταν έρχεται κάποιος δεν χρειάζεται να γραφτεί αμέσως. Πηγαίνει σε ένα εργαστήρι πχ. ζωγραφικής κι αν είναι αυτό που ζητά έχει καλώς, αν όχι πηγαίνει σε άλλο εργαστήρι πχ. κεραμικής ή χαρακτικής κτλ, μέχρι να αισθανθεί ότι βρήκε αυτό που θέλει. Στο εργαστήρι απασχολούνται 12 δάσκαλοι, 7 είναι ζωγράφοι και 5 κεραμίστες. 

-Ποιο είναι το στοιχείο που κατά τη γνώμη σας, ξεχωρίζει το Εργαστήρι από άλλους εικαστικούς χώρους; 

Στο Εικαστικό Εργαστήριο μπορεί να έρθει κάποιος να αποκτήσει βασικές γνώσεις μιας εικαστικής τέχνης, αλλά αυτός που θέλει, μπορεί να φτάσει να μπει σε ειδικά τμήματα που θα τον προετοιμάσουν να δώσει εξετάσεις στης ανώτατες σχολές καλών τεχνών της Ελλάδας και του εξωτερικού και να περάσει. Οι υποψήφιοι δεν δίνουν πανελλήνιες αλλά εξετάζονται σε μαθήματα που διδάσκουμε στο εργαστήρι, δηλαδή ελεύθερο σχέδιο, χρώμα και σύνθεση. Τα τελευταία χρόνια έχουμε πολλές επιτυχίες σε τέτοια ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα, όπως η ΑΣΚΤ Αθήνας όπου σχεδόν κάθε χρόνο περνάνε 2-3 σπουδαστές και μάλιστα κάποιοι στην πρώτη δεκάδα. Αυτό σημαίνει εκπαιδευτικά, ότι τα θεμέλια της εικαστικής παιδείας που δίνουμε από πολύ νωρίς είναι γερά και μπορεί να στηρίξουν τον σπουδαστή να κυνηγήσει τα όνειρα του, όσο ψηλά και αν είναι. Αυτή είναι η διαφορά από άλλους «εικαστικούς χώρους» που παρέχουν αποσπασματικές εικαστικές γνώσεις και κινούνται με σκοπό την δημιουργία «έργων» προς στον εντυπωσιασμό των ίδιων σπουδαστών- δημιουργών ή γονέων τους. Σε γενικές γραμμές έχουμε γύρω στους 15.000 σπουδαστές που έχουν φοιτήσει στα 40 χρόνια λειτουργίας του εργαστηρίου.        

-Πώς έχει εξελιχθεί το Εργαστήρι τα τελευταία χρόνια, τόσο σε επίπεδο εγγραφών όσο και δράσεων; Υπάρχει αυξανόμενο ενδιαφέρον από νέους αλλά και μεγαλύτερες ηλικίες; 

Η αλήθεια είναι ότι κάθε χρόνο προσπαθούμε να γινόμαστε όλο και πιο αποτελεσματικοί, αφουγκραζόμενοι τις ανάγκες των ανθρώπων, κυρίως της Καλαμάτας. Αποτέλεσμα είναι να έχουμε για τρίτη συνεχόμενη χρονιά αύξηση 30% σε σχέση με την προηγούμενη. Πλησιάζουμε τους 400 εγγεγραμμένους συν 250 χωρίς εγγραφή στο πλαίσιο της κοινωνικής προσφοράς, έχοντας συνολικά 650 σπουδαστές. Μαθητές βέβαια δεν έχουμε μόνο από την πόλη μας αλλά και από τον Πύργο, τη Σπάρτη, την Καρδαμύλη, τη Χώρα, την Πύλο, την Κυπαρισσία, τον Μελιγαλά  κτλ. που σημαίνει ότι το εικαστικό εργαστήρι καλύπτει ανάγκες εικαστικής παιδείας σε όλη την νότια Πελοπόννησο. Αλλά το αισιόδοξο είναι ότι έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια  πολύ ο μέσος χρόνος παραμονής των σπουδαστών στους διάφορους χώρους του σχολείου. Δηλαδή έχουμε σπουδαστές που η παραμονή τους φτάνει τα 5 - 10 χρόνια και 15 ακόμα. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα είναι πολύ πλούσια και περιλαμβάνουν πλήθος εικαστικών κατευθύνσεων, τεχνικών και δεξιοτήτων. Στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα ζωγραφικής διδάσκονται βασικώς αρχές σχεδίου και χρώματος με κατεύθυνση κλασική, με ασκήσεις εκ του φυσικού αλλά και αρχές της σύγχρονης –νεωτερικής εικαστικής τέχνης. Στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα κεραμικής διδάσκονται: terra sigillata, «κεραμικά raku» και «κόσμημα raku», όπτησις (ψήσιμο) κεραμικών, (ουδέτερη ατμόσφαιρα αναγωγική ατμόσφαιρα, οξειδωτική ατμόσφαιρα, αναγωγικά ψησίματα, τρίτο ψήσιμο). Στην χαρακτική διδάσκονται ειδικές τεχνικές, συγκεκριμένα  Υψιτυπία: λινόλεουμ, κολλαγραφία, βαθυτυπία: ξηρή βελονογραφία, οξυγραφία, τονική οξυγραφία (acquatinta), μελάνι - ζάχαρη, βαθυτυπική χάραξη λινόλεουμ, είδη εκτυπώσεων, μονότυπα, chine collé. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα καλύπτουν μια μεγάλη γκάμα εικαστικών τεχνών και εξειδικεύσεων ενώ συμπληρώνονται με περιοδικά σεμινάρια, διαφορετικά ανά έτος. Επίσης γίνονται επισκέψεις σε μουσεία και πινακοθήκες όπου κάνω αναλυτική ξενάγηση. Το ενδιαφέρον είναι μεγάλο σε όλες τις ηλικίες αν σκεφτούμε ότι και τα δίδακτρα είναι σχετικά χαμηλά, ξεκινώντας τον μήνα από 25 ευρώ για μικρές ηλικίες και των ενήλικων 40 με 50, φτάνοντας τα 60 στο τμήμα προπαρασκευής της ΑΣΚΤ. Βέβαια στην τιμή αυτή στα περισσότερα τμήματα περιλαμβάνεται και η παροχή όλων των υλικών που χρειάζονται. Να σημειωθεί εδώ, πως τα έργα στο τέλος ανήκουν στους σπουδαστές.

-Ποιες είναι οι εκθέσεις ή καλλιτεχνικά γεγονότα που θεωρείτε σταθμούς;  

Το 2021 αρχικά, η παρουσίαση «Μνήμον Φως» με έργα Χρήστου Μποκόρου που εγκαινίασε η Πρόεδρος της Δημοκρατίας, σε επιμέλεια Κωνσταντίνου Παπαχρίστου. Το 2022, η παρουσίαση μέρους της  σημαντικότατης  συλλογής του Μουσείου Νεοελληνικής Τέχνης του Δήμου Ρόδου, σε επιμέλεια Τάκη Μαυρωτά. Το 2023, η παρουσίαση της έκθεσης «Βίοι Παράλληλοι» σε επιμέλεια Άρτεμις Ποταμιάνου. Παράλληλα, δεν θα μπορούσα να μην αναφερθώ στην έκθεση του 2024 με τίτλο: «Έργα από συλλογή της Πινακοθήκης Ευάγγελου Αβέρωφ του Μετσόβου» στο Μέγαρο Χορού Καλαμάτας. Ένα συνοπτικό πανόραμα της νεοελληνικής τέχνης με μεγάλη επισκεψιμότητα, με έως και 250 επισκέπτες κάθε μέρα ενώ καλύφθηκε από τα ΜΜΕ με 150 δημοσιεύματα στον τοπικό και αθηναϊκό τύπο και το διαδίκτυο. Όμως θα ήθελα να αναφέρω και εκθέσεις οι οποίες έγιναν παλιότερα αλλά έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο εικαστικό γίγνεσθαι της χώρας μας («Μεγάλος ύπνος» σε επιμέλεια Θανάση Μουτσόπουλου το 2008, «Migrations» σε επιμέλεια Heather Felty Kouris το 2009 και  «Ανακύκλωση - Επανάχρηση – Οικειοποίηση» σε επιμέλεια Θανάση Μουτσόπουλου το 2010).

-Πώς επηρεάζει το Εργαστήρι την πολιτιστική ζωή της πόλης;

Το εικαστικό εργαστήρι παράγει πολιτισμό, παράγει εκπαίδευση. Αυτή είναι η πολιτισμική πολιτική του. Δεν «εισαγάγει» πολιτισμό και αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό. Επενδύουμε στην εκπαίδευση και όχι σε μια ακριβή εκδήλωση που διαρκεί λίγες ώρες ή λίγες μέρες και τέλος. Ο εντυπωσιασμός κάθε είδους είναι έξω από την δική μου κουλτούρα. Ο πολιτισμός είναι προϊόν παιδείας και μάλιστα η εικαστική παιδεία, είναι η πεμπτουσία της παιδείας. Η παιδεία είναι αυτή που κάνει τον άνθρωπο να μην χειραγωγείται καλλιτεχνικά ώστε να έχει ουσιαστική   γνώμη, γιατί έχει γνώση. Πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί στην σχέση μας με την τέχνη γενικά. Αλλά και με τους μηχανισμούς προβολής και υπερπροβολής που δημιουργούν είδωλα χωρίς καμία αξία. Λανθασμένα στην εποχή μας από πολλούς η τέχνη ταυτίζεται με την διασκέδαση και την διακόσμηση.  Η λέξη διασκεδάζω σημαίνει    διασκορπίζω και περιορίζει το εύρος της τέχνης. Αντίθετα συμφωνώ με όσους ονομάζουν τα έργα τέχνης «οπτική παιδεία» που είναι πιο κοντά στον πραγματικό ρόλο της τέχνης. Η παιδεία αυτή διαμορφώνει και  οδηγεί το συναίσθημα του ανθρώπου, δηλαδή ψυχαγωγεί.

-Τι θα λέγατε σε έναν νέο άνθρωπο που σκέφτεται να ακολουθήσει τον δρόμο της τέχνης αλλά διστάζει; 

Πέραν από την χαρά της δημιουργίας, είναι αξιόλογος δρόμος, και  πρέπει να είναι πολύ δυνατός ψυχολογικά, αυτός που θέλει να τον βαδίσει. Είναι μια «γλώσσα» που αποκτιέται δύσκολα και αν καταβάλεις το τίμημα και την κερδίσεις έχει ως αποτέλεσμα να μπορείς   με ουσιαστική ανάγνωση να «διαβάσεις» κουλτούρες, πολιτισμούς και  ιστορία, που για κάποιους  είναι κλειστά  βιβλία. Η φράση «μια εικόνα χίλιες λέξεις»  εκφράζει ακριβώς την «δύναμη της εικόνας»  και την  πολύ μεγάλη δυνατότητά της στην αποτύπωση πληροφοριών.

-Πέρα από τις γνώσεις και τη γνωριμία με μια τέχνη, υπάρχει κάτι βαθύτερο που κερδίζει ένας μαθητής;

Η ενασχόληση με τα εικαστικά,  αυτό το «σοβαρό παιχνίδι» οδηγεί τον φιλότεχνο-σπουδαστή να αποκτήσει επιδεξιότητες,  συγκέντρωση, ευαισθησία και επιμονή, παράλληλα με τις εικαστικές γνώσεις. Η τέχνη ενεργοποιεί τον άνθρωπο σφαιρικά, καλλιεργεί τη σκέψη και αγγίζει το συναίσθημα. Ο μαθητής μαθαίνει να παρατηρεί, να εκφράζεται και να συνδέεται βαθύτερα με τον εαυτό του και τον κόσμο γύρω του.

-Ποιοι είναι οι μελλοντικοί στόχοι του Εργαστηρίου; Υπάρχουν σχέδια για νέα προγράμματα ή καινοτόμες δράσεις με αφορμή και τα 40 χρόνια του; 

Ο Εικαστικός Τομέας εκπαιδευτικά ολοκληρώνεται όταν προσφέρει στον σπουδαστή αλλά και στους φιλότεχνους γενικά τον τρίτο παράγοντα γνώσης που είναι η επαφή του σπουδαστή με το έργο τέχνης. Αυτό μπορεί να γίνει με μια σωστή πινακοθήκη.

-Η Δημοτική Πινακοθήκη Καλαμάτας «Α. Τάσσος» επανήλθε στην επικαιρότητα με το άνοιγμα της. Τι μέλλει γενέσθαι με αυτό το κόσμημα της πόλης; 

Ιστορικά η Δημοτική Πινακοθήκη εγκαινιάστηκε σε ένα ανακαινισμένο νεοκλασικό κτήριο στο ιστορικό κέντρο της πόλης το 2002 και στέγασε 400 περίπου έργα που χαρίστηκαν από Έλληνες καλλιτέχνες στην πόλη της Καλαμάτας, μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1986 ώστε να πουληθούν και να βοηθηθεί η ανοικοδόμηση της πόλης. Συγχαρητήρια στην Μελίνα Μερκούρη που πρότεινε στους εικαστικούς καλλιτέχνες να χαρίσουν έργα τους, στον Δήμο Καλαμάτας και στον τότε δήμαρχο  Σταύρο Μπένο που το 1986  δεν πούλησε τα έργα και τα φύλαξε στον Δήμο. Στον Παναγή Κουμάντο που τα στέγασε το 2002 και στους Χρήστο Μαλαπάνη και Γιώργο Κουτσούλη για την βοήθεια τους, καθώς και στον Δημήτρη Γιαννημάρα πρόεδρο της ΔΕΠΑΚ και Τάσο Αριδά, καλλιτεχνικό διευθυντή του Τομέα Εικαστικών το 2002. Συγχαρητήρια θερμά και στους 400 περίπου  εικαστικούς καλλιτέχνες που χάρισαν τα έργα τους στο Δήμο μας. Το 2007 πήρε το όνομα του χαράκτη Α. Τάσσου, μετά από δωρεά έργων από την εταιρία  «Εικαστικών τεχνών Α. Τάσσος», αλλά και την δωρεά μεγάλης σημασίας έργου από την Λουκία Μαγιώρου, σύζυγο του χαράκτη Τάσσου Αλεβίζου. Ο πυρήνας των 400 έργων της χαρακτηρίζεται από πολυμορφία εικαστικών τάσεων και ρευμάτων. Τα εν λόγω έργα έχουν εμπλουτιστεί και από μεταγενέστερες δωρεές αρκετών καλλιτεχνών. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης οι περιοδικές εκθέσεις που οργανώνονται από την ίδια την πινακοθήκη ή σε συνεργασία με αναγνωρισμένους εικαστικούς φορείς, οι οποίες καλύπτουν όλες τις μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης, κλασικές αλλά και πρωτοποριακές όπως αναφέραμε παραπάνω. Όπως γνωρίζετε όμως από το 2020 ο Εικαστικός  Τομέας κάνει τις εκδηλώσεις του στο Μέγαρο Χορού. Με μεγάλη επιτυχία οι περιοδικές αυτές εκθέσεις αγγίζουν μια επισκεψιμότητα περίπου από 100 έως 250 άτομα την μέρα, εκτός σχολείων, με πολλούς επισκέπτες από όλη την Ελλάδα. Πράγμα που δεν θα μπορούσε να γίνει στην Δημοτική Πινακοθήκη έτσι όπως είναι. Η θέση και το κτήριο της τωρινής πινακοθήκης  δεν προσφέρονται για ανοίγματα. Φτιάχτηκε πριν 23 χρόνια και κάλυψε τις ανάγκες της πόλης όπως ήταν τότε. Τώρα δεν μπορεί να καλύψει τις ανάγκες μιας σύγχρονης πόλης. Πρέπει να γίνει νέα πινακοθήκη και να γυρίσει σελίδα ο εικαστικός πολιτισμός της Καλαμάτας. Τα όνειρο μου είναι η Καλαμάτα να αποκτήσει αυτό που της ανήκει, μια νέα σύγχρονη πινακοθήκη, στελεχωμένη με ένα πλήρες εικαστικό πρόγραμμα. 

-Ποιος θα ήταν ο ιδανικός χώρος κατά τη γνώμη σας; 

Το κτήριο του παλιού δημαρχείου είναι ο καλύτερος  χώρος.  Οι σύγχρονες πινακοθήκες είναι ουσιαστικά πολυχώροι πολιτισμού.  Στον πρώτο όροφο -αν υλοποιηθεί το όραμά μου- θα υπάρχει έκθεση έργων τέχνης από την μόνιμη συλλογή. Το ισόγειο θα φιλοξενεί τις περιοδικές εκθέσεις. Δύο ομαδικές εκθέσεις  που θα περιγράφουν την τέχνη του 20ου και 21ου αιώνα, μια έκθεση νέων καλλιτεχνών, μια έκθεση  ερασιτεχνικής δημιουργίας, μια ατομική έκθεση κάποιου διακεκριμένου εικαστικού και μια ατομική - τιμητική σε προσωπικότητες μεγάλων  Μεσσήνιων καλλιτεχνών. Για παράδειγμα, δεν είναι δυνατόν να μην γνωρίζει το φιλότεχνο κοινό της Καλαμάτας το έργο της Καλαματιανής γλύπτριας Ναυσικάς Πάστρα. Έπρεπε  να έχει τιμηθεί στον τόπο της γέννησης της την Καλαμάτα με μια αναδρομική έκθεση. Πρέπει να γνωρίσουν οι Καλαματιανοί, τα παιδιά, οι νέοι, το σπουδαίο παγκόσμια γνωστό γλυπτικό έργο της. Όπως παλιότερα έκανα αναδρομική του Βασίλη Φωτόπουλου στην Δημοτική Πινακοθήκη και γνώρισαν οι Καλαματιανοί έναν σπουδαίο καλλιτέχνη, άγνωστο όπως είδα στους περισσότερους. Γι’ αυτό επιμένω στο εικαστικό πρόγραμμα. Το πρόγραμμα θα περιλαμβάνει καθημερινές εκδηλώσεις, παρουσιάσεις, διαλέξεις, συναυλίες, ποιητικές βραδιές κτλ στο χώρο του ισογείου των περιοδικών εκθέσεων αφού θα διαθέτει υποδομές ήχου, φωτός, προβολείς, οθόνες και φορητές θέσεις 200 ατόμων. Επίσης η νέα πινακοθήκη πρέπει να είναι στελεχωμένη με συντηρητές και ιστορικούς τέχνης για καθημερινές ξεναγήσεις. Συγχρόνως οι αποθήκες του λιμενικού στο λιμάνι είναι ένας χώρος που πρέπει να ανακατασκευαστεί αντί να κατεδαφιστεί. Αποτελεί ανάγκη για τη πόλη η μετατροπή του σε πολυχώρο πολιτισμού. Πρέπει να περιλαμβάνει παράρτημα της Πινακοθήκης Καλαμάτας, με μια μεγάλη αίθουσα 800 τμ από τα 1800 τμ που περίπου που είναι ο χώρος, καθώς και 3 αίθουσες 150 τετραγωνικών για μόνιμες εκθέσεις μικρών συλλογών, όπως οι γκραβούρες της Μεσσηνίας που είναι στις αποθήκες της Πινακοθήκης. Αλλά και εστιατόριο, βιβλιοπωλείο κτλ., ώστε να μπορεί κάποιος να περάσει αρκετό χρόνο μέσα σε ένα τέτοιον χώρο. Αυτό είχα εισηγηθεί, στο master plan της πόλης μας από την αρχή της θητείας μου. Πρέπει η ανακατασκευή αυτή να έχει κέντρο βάρους το πολιτισμό. Αναφέρω, για να δούμε τη διάσταση που μπορεί να πάρει το θέμα, ότι είχα ξεκινήσει με την διευθύντρια του ΕΜΣΤ Άννα Καφέτζη συζήτηση και ουσιαστικά μου είχε προτείνει οι αποθήκες του λιμενικού να γίνουν το «καλοκαιρινό ΕΜΣΤ». Φανταστείτε να είχε πραγματοποιηθεί  αυτή η πρόταση, τι πολιτιστική μορφή θα είχε η Καλαμάτα τώρα. Ας μην χάσουμε την ευκαιρία να γίνει η πόλη μας μια πόλη πολιτισμού και πολιτιστικού τουρισμού, κάτι που θα αλλάξει τα δεδομένα στην νότια Πελοπόννησο. Για να είμαι ακριβής στην Ελλάδα. Αρκεί να γίνουν οι σωστές κινήσεις από ανθρώπους που γνωρίζουν. Μην ξεχνάτε ότι η Επίδαυρος είναι 2 ώρες από την Αθήνα όσο δηλαδή και η Καλαμάτα. Η συγκυρία είναι εξαιρετική, αφού είναι ξεκάθαρη η πρόθεση και του Υπουργείου Πολιτισμού όπως μας την εξέφρασε η υπουργός. Να μην περιορίζεται δηλαδή η Ελλάδα στον τουρισμό τύπου «san and sea» αλλά να αναπτύξει τον «πολιτισμικό τουρισμό». Ας μην αφήσουμε αυτή την ευκαιρία αναξιοποίητη καθώς η Καλαμάτα αλλάζει πρόσωπο  προς το καλύτερο. Ο σύγχρονος  άνθρωπος έχει ανάγκη ουσιαστικού πολιτισμού και όχι «επινοημένου πολιτισμού».