Ενδιαφέρουσες προσωπικότητες από διάφορους χώρους κλήθηκαν να προσεγγίσουν το κεντρικό αυτό θέμα από τη δική τους σκοπιά, αλλά και να συνομιλήσουν με τους ακροατές. Υπεύθυνη για τη διοργάνωση αυτού του κύκλου και εν πολλοίς για την επιτυχία του ήταν η δραστήρια καθηγήτρια Ελένη Βολονάκη - με την οποία συζητήσαμε επ' ευκαιρία πολλά ζητήματα της επικαιρότητας: Οχι μόνο το σεμινάριο αυτό καθαυτό, αλλά τη γενικότερη πολιτισμική διάσταση τέτοιων εκδηλώσεων και την «εκπαίδευση» του κοινού. Επίσης μιλήσαμε για τη συμμετοχή των Πανεπιστημίων στην πολιτική και τα κοινά, για τη διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών... ακόμα και για το Brexit.

- Ησαστε συντονίστρια του ανοιχτού πανεπιστημιακού σεμιναρίου «Ρητορική και Πολιτική ΙΙ: Πολιτικός Λόγος», που ολοκληρώθηκε στα τέλη του προηγούμενου μήνα. Πώς επιλέχθηκαν οι ομιλητές και ποιοι ήταν οι στόχοι της διοργάνωσης;

«Ο δεύτερος κύκλος των Ανοικτών Πανεπιστημιακών Σεμιναρίων "Ρητορική και Πολιτική: Πολιτικός Λόγος" είχε ως στόχο την προσέγγιση πολλών και διαφορετικών εκφάνσεων του πολιτικού λόγου, από την αρχαιότητα έως σήμερα, έτσι ώστε να αναδειχθούν ποικίλα θέματα θεωρίας και πράξης. Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάστηκε ο πολιτικός λόγος σε σχέση με τη ρητορική τέχνη (Αριστοτέλειες αρχές και επιχειρηματολογία), τη φιλοσοφία (αρχαία και σύγχρονη), τη θεολογία (εκκλησιαστικός λόγος), την πολιτική πράξη, τη δημοσιογραφία, τη συγγραφή βιβλίων και δοκιμίων, την επιστήμη, τη λογοτεχνία και τη σχέση της ποίησης με τον κόσμο. 

Σε όλες του τις εκφάνσεις, ο πολιτικός λόγος καλείται "πολιτικός", επειδή απευθύνεται σε μία οργανωμένη κοινωνία και στους πολίτες της. Ετσι, οι ομιλητές επιλέχθηκαν με βάση τις εκφάνσεις του πολιτικού λόγου που προανέφερα, εκπροσωπώντας καθένας μία ή περισσότερες όψεις του πολιτικού λόγου και τη σχέση ρητορικής τέχνης και πολιτικής πράξης. Οι περισσότεροι ομιλητές ήταν ακαδημαϊκοί, αλλά ανέβηκαν στο βήμα και πρώην πολιτικοί, δημοσιογράφοι και ποιητές. Ο συνδυασμός της θεωρίας και της πράξης συνέβαλε σε μία σφαιρική αντιμετώπιση και πρόσληψη του πολιτικού λόγου ως ιδανικού αλλά και υπαρκτού φαινομένου. 

Στόχος στη διοργάνωση των σεμιναρίων ήταν η ενημέρωση και πληροφόρηση, αλλά επίσης η δημιουργία ενός υγιούς διαλόγου πάνω σε φλέγοντα ζητήματα που αφορούν στην έκφραση του σύγχρονου πολίτη και του πολιτικού, τη δημιουργία επιχειρηματολογίας και την ύπαρξη λογικής στην εκφορά του πολιτικού λόγου. Τέλος, τα σεμινάρια στόχευαν στην ευαισθητοποίηση όλων μας σε σύγχρονα προβλήματα παιδείας, καθώς και στην ανίχνευση πιθανών λύσεων ή προτάσεων για μελλοντική πρόοδο, σε ατομικό αλλά και συλλογικό επίπεδο».

- Πιστεύετε ότι οι πολίτες μπορούν, μέσα από τέτοιες διαλέξεις, να «εκπαιδευτούν» στην απαίτηση ενός πιο ουσιαστικού δημοσίου διαλόγου; Πώς ανταποκρίθηκε το κοινό της Καλαμάτας;

«Θεωρώ ότι όλοι μας μέσω ενός ουσιαστικού δημοσίου διαλόγου μπορούμε να αναπτύξουμε το αίσθημα της συλλογικότητας και ενότητας ώστε να διερευνήσουμε τα όποια ζητήματα προκύπτουν και μας απασχολούν. Ενας τέτοιου είδους διάλογος δημιουργήθηκε μέσα από τα ανοικτά πανεπιστημιακά σεμινάρια, σε ένα ακαδημαϊκό επίπεδο με πολλές πρακτικές όψεις και προσεγγίσεις. Μέσω του διαλόγου και της συλλογικής συμμετοχής μπορεί να υπάρξει "εκπαίδευση" στην επικοινωνία, την ενεργό συμμετοχή και τον πολιτικό λόγο. 

Το κοινό της Καλαμάτας ανταποκρίθηκε με μεγάλο ενθουσιασμό και εκπληκτική συμμετοχή: Συνολικά παρακολουθούσαν τα σεμινάρια κατά μέσο όρο 150-200 άτομα, ένας πολύ μεγάλος αριθμός κοινού, σταθερού και ενεργού. Η συζήτηση που ακολουθούσε μετά από κάθε ομιλία διαρκούσε πάνω από 1 ώρα και εκεί συμμετείχαν όλοι, φοιτητές και πολίτες, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, εκφράζοντας απορίες, απόψεις, ενστάσεις, διαφωνίες, προβληματισμούς. Αυτό το γεγονός δείχνει όχι μόνο την δυνατότητα "εκπαίδευσης", αλλά και το αληθινό ενδιαφέρον όλων για τη βελτίωση σε θέματα πολιτικά, κοινωνικά, παιδείας και συμπεριφοράς».

- Ορισμένοι φοιτητές παρευρίσκονταν στις διαλέξεις απλώς για να λάβουν τη βεβαίωση παρακολούθησης. Παίζοντας με το κινητό ή μιλώντας μεταξύ τους, ενοχλούσαν συχνά τους συμφοιτητές τους και τους υπόλοιπους ακροατές. Η συμπεριφορά αυτή είναι κοινή φυσικά και σε μεγαλύτερες ηλικίες... Πώς καταπολεμάται το τρίπτυχο «αδιαφορία - τυπολατρία - αγένεια»;

«Είναι πιθανόν ένα μικρό ποσοστό φοιτητών ή και άλλων ακροατών να έρχονταν στις διαλέξεις ορμώμενοι από το κίνητρο της απόκτησης της βεβαίωσης. Θεωρώ όμως ότι η προσέλευσή τους και η παρουσία τους μπορεί να συμβάλει σε μία ευρύτερη παιδεία σε θέματα ανάπτυξης σκέψης και κριτικής προσέγγισης των πραγμάτων. Παρευρισκόμενοι σε διαλέξεις όπου είναι πιθανόν να κεντρίσει την προσοχή τους κάποιο επιχείρημα ή κάτι νέο και διαφορετικό που θα μπορέσει να τους κινητοποιήσει, έχουν κέρδος, το οποίο θα φανεί στην πορεία. Μαθαίνουν να ακούν μαζί με άλλους, έστω και λίγα από όσα λέγονται, στην αρχή - αλλά στη συνέχεια "εκπαιδεύονται" και η συμμετοχή τους μπορεί να γίνει πιο ενεργή. 

Αρα η αποδοχή και το άνοιγμα σε όλων των ειδών τους ακροατές μπορεί να αποφέρει σημαντική ωφέλεια μακροπρόθεσμα, και αυτό είναι το ζητούμενο. 

Θα ήθελα όμως να τονίσω ότι το μεγαλύτερο μέρος των φοιτητών που παρακολουθούσαν είχαν αληθινό ενδιαφέρον, συμμετείχαν, προβληματίζονταν, και μάλιστα αρκετοί απ’ αυτούς οργάνωσαν με μεγάλη επιτυχία το τελευταίο σεμινάριο, προετοιμάζοντας υλικό, ερωτήσεις, διαβάζοντας την ποίηση τεσσάρων ποιητών και παρουσιάζοντας το έργο τους. Θεωρώ ότι οι φοιτητές μας είναι πολύ ευαισθητοποιημένοι σε καίρια θέματα της σύγχρονης εποχής και εμπνέονται από τέτοιου είδους εκδηλώσεις και στο δικό τους έργο. Αυτά που σας λέω προκύπτουν από δικά τους σχόλια σε συζητήσεις που έχουμε στην τάξη αλλά και εκτός του μαθήματος. Στο σύνολό τους οι φοιτητές μας έχουν ήθος και αξιολογούν τα πράγματα μέσα από τη δική τους, νεανική αλλά και δημιουργική, σκοπιά».

- Στην κλασική Αθήνα η ενεργός συμμετοχή στα κοινά, η παραγωγή πολιτικού λόγου και η ανάληψη πολιτικής δράσης, ήταν επιβεβλημένη. Η πανεπιστημιακή κοινότητα στην εποχή μας συμμετέχει επαρκώς (ποσοτικά αλλά και ποιοτικά) στα πολιτικά πράγματα της χώρας;

«Στην κλασική Αθήνα όλοι οι Αθηναίοι πολίτες μπορούσαν να γίνουν πολιτικοί αξιωματούχοι και συμμετείχαν ενεργά τόσο στην πολιτική όσο και στη δικανική εξουσία. Η ρητορική έπαιζε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη πολιτικού λόγου και ρόλου. Η ενεργός συμμετοχή ενθαρρυνόταν από τους ίδιους τους νομοθέτες και τους πολιτικούς. Αυτή η ενθάρρυνση, όπως τότε έτσι και σήμερα, θα πρέπει κατά κύριο λόγο να προωθείται από την ίδια την Πολιτεία. Ο ρόλος της πανεπιστημιακής κοινότητας ίσως να συνδέεται με τα πολιτικά πράγματα της χώρας εμμέσως, ιδιαιτέρως όσον αφορά ζητήματα εκπαίδευσης, αλλά πρωτίστως αφορά στην προώθηση των επιστημών και των γραμμάτων, την προώθηση της έρευνας και της ανθρωπιστικής παιδείας. 

Στην εποχή μας η συμμετοχή της πανεπιστημιακής κοινότητας στα πολιτικά πράγματα της χώρας ποικίλλει. Κατά τη γνώμη μου, η συμμετοχή μιας πανεπιστημιακής κοινότητας στα πολιτικά πράγματα θα είναι επαρκής μόνο όταν συνδέεται άμεσα με την κοινωνία στην οποία βρίσκεται, όταν έχει έναν διάλογο μαζί της, μία σχέση ουσιαστική, τέτοια ώστε να επιδιώκει την ανοικτή επικοινωνία και "εκπαίδευση"».

- Με τη Βρετανία διατηρείτε ακαδημαϊκούς δεσμούς εδώ και πολλά χρόνια. Πώς νιώθετε για την πιθανότητα ενός Brexit και ποιες οι σκέψεις σας για την Ενωμένη Ευρώπη και το μέλλον της;

«Δίδαξα για 10 χρόνια στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου και έκτοτε διατηρώ στενούς ακαδημαϊκούς δεσμούς με τη Βρετανία, πηγαίνοντας σε συνέδρια που γίνονται εκεί για τις ΑνθρωπιστικέςΕπιστήμες, διδάσκοντας στα κολέγια του Πανεπιστημίου του Λονδίνου μέσω του Προγράμματος "Erasmus", και κάνοντας διαλέξεις σε σεμινάρια και ημερίδες. Αλλωστε, η Αττική ρητορεία και το Αττικό δίκαιο -που είναι και το δικό μου ερευνητικό αντικείμενο- είναι τομείς που έχουν γνωρίσει μεγάλη άνθιση τις τελευταίες δεκαετίες στη Βρετανία. Παράλληλα, βέβαια, καθηγητές από το Πανεπιστήμιο του Λονδίνου έχουν έρθει αρκετές φορές στο Πανεπιστήμιό μας, στο Τμήμα Φιλολογίας, και έχουν συμμετάσχει σε διεθνή συνέδρια, δημόσιες ομιλίες, ημερίδες και συμπόσια, καθώς επίσης διδάσκουν και στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα της «Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας». 

Θεωρώ ότι η Βρετανία είναι μία σημαντική χώρα της Ενωμένης Ευρώπης και είναι απαραίτητο να παραμείνει σ’ αυτήν, ώστε να διατηρηθεί μία ισορροπία και να διευρυνθούν ακόμα περαιτέρω οι ευρωπαϊκές σχέσεις. 

Οι σκέψεις μου για την Ενωμένη Ευρώπη και το μέλλον της είναι ότι θα πρέπει να βρεθεί τρόπος ώστε να εξομαλυνθούν οι μεγάλες αντιθέσεις, χωρίς όμως να χαθούν οι ιδιαιτερότητες και οι ανάγκες κάθε χώρας». 

- Ο Γκαίτε έβλεπε ότι «ο όρος εθνική λογοτεχνία δεν λέει και πολλά πράγματα», κάνοντας λόγο για «παγκόσμια λογοτεχνία (die Weltliteratur)», κι ο Κούντερα υπερθεματίζοντας δηλώνει ότι «για να κρίνουμε ένα μυθιστόρημα μπορούμε να παραβλέψουμε τη γνώση της γλώσσας του πρωτότυπου»* - εξηγώντας ότι οι περισσότεροι γνωρίζουμε τους μεγάλους συγγραφείς από μεταφράσεις (π.χ. ο Ζιντ, που κατανόησε όσο κανείς τον Ντοστογέφσκι, δεν ήξερε Ρώσικα). Πώς θα σχολιάζατε, σε ένα τέτοιο πλαίσιο, το επιχείρημα ότι η γνώση Αρχαίων Ελληνικών είναι απαραίτητη για την προσέγγιση των κλασικών κειμένων;

«Είναι ενδιαφέρον ότι αναφέρετε τον Γκαίτε, ο οποίος επηρεάστηκε πάρα πολύ από την αρχαία ελληνική λογοτεχνία και φιλοσοφία, ως φίλος της Ελλάδας και των Ελλήνων αφιέρωσε πολλά του έργα στην ελληνική αρχαιότητα, και αξιοσημείωτο είναι το ότι ήρθε σε επαφή με το ελληνικό στοιχείο στη Λειψία, την πόλη όπου δημιουργούνται οι πρώτες κριτικές εκδόσεις των αρχαίων ελληνικών κειμένων και μέχρι σήμερα διατηρούνται στην πρώτη θέση στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας. Ο Κούντερα μπορεί να μην είχε άμεση σχέση με τους αρχαίους Ελληνες συγγραφείς, αλλά ήταν βαθιά επηρεασμένος από τον Νίτσε και τους Γάλλους αναγεννησιακούς συγγραφείς, όπως ο Ντιντερό, οι οποίοι όλοι ανάγονταν στην αρχαιοελληνική σκέψη και φιλοσοφία. Με άλλα λόγια, τα αρχαία ελληνικά κείμενα για πολλούς σημαντικούς Ευρωπαίους στοχαστές στάθηκαν η αφετηρία της δημιουργίας της σκέψης τους. 

Θεωρώ ότι η αρχαία ελληνική γλώσσα είναι ενιαία με τη νέα ελληνική, υπάρχει η διαχρονία της γλώσσας, η συνέχεια και η εξέλιξή της. Γνωρίζοντας ένα μέρος της είναι η αρχή στο να γνωρίσει κάποιος και τα υπόλοιπα μέρη. Οσον αφορά λοιπόν την ελληνική γλώσσα, θα δίσταζα λόγω της χρονικής απόστασης να διαχωρίσω την αρχαία από τη νέα. Πολλές φράσεις της αρχαίας ελληνικής χρησιμοποιούνται και στη νέα. Αυτό αποδεικνύει τη συνέχεια και τη σχέση που υπάρχει μεταξύ των δύο αυτών χρονικά απομακρυσμένων φάσεων της γλώσσας μας. 

Μπορεί κάποιος να γνωρίσει τα αρχαία ελληνικά κείμενα χωρίς να γνωρίζει την αρχαία ελληνική γλώσσα; Σίγουρα μπορεί κάποιος να μάθει το περιεχόμενο ενός αρχαίου κειμένου από μία μετάφραση, αλλά δεν θα γνωρίζει το ίδιο το κείμενο. Η μετάφραση αποτελεί ένα άλλο έργο και ενδεχομένως μία ερμηνεία, πιθανώς πολύ κοντά στο πρωτότυπο, αλλά ένα άλλο έργο. 

Οταν είναι αδύνατον κάποιος να γνωρίσει ένα κείμενο μέσω της γλώσσας του κειμένου, τότε γιατί όχι, γιατί να μη μάθει το περιεχόμενο από μία μετάφραση ή από μία περίληψη; Οταν όμως μπορεί να γνωρίσει το πρωτότυπο και να διαμορφώσει μία δική του άποψη γι’ αυτό, γιατί να μην το κάνει; Ο λόγος έχει μία μοναδική αυτόνομη αξία, και αν μπορούμε να τον προσεγγίζουμε ώστε να τον κατανοήσουμε και να διαμορφώσουμε τη δική μας άποψη και ερμηνεία, τη δική μας αισθητική αντίληψη και πρόσληψη, αυτό αποτελεί μία δημιουργική πράξη ελευθερίας».

- Πού βρίσκεται η στάθμη της εξωστρέφειας στη Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών και ειδικά στο Τμήμα Φιλολογίας; Υπάρχουν σχέδια ή όνειρα για ακόμα μεγαλύτερο άνοιγμα στην κοινωνία, μέσω και συνεργασιών με άλλους φορείς;  

«Η στάθμη της εξωστρέφειας στη Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών και ειδικά στο Τμήμα Φιλολογίας είναι πολύ υψηλή, χάρη σε μια σειρά εκδηλώσεων, συνεδρίων, ομιλιών, σεμιναρίων, καθώς και επιτιμοποιήσεις σημαντικών και εξεχουσών προσωπικοτήτων του ακαδημαϊκού και πνευματικού κόσμου. Το Τμήμα Φιλολογίας μέσω των Ανοικτών Πανεπιστημιακών Σεμιναρίων, των Διεθνών Συνεδρίων, των Ρητορικών Αγώνων, της ενεργούς συμμετοχής του στην κίνηση της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας, τις ομιλίες σε τοπικές και εθνικές εκδηλώσεις, το Θερινό Σχολείο, τη σύμπραξη και συνεργασία με τοπικούς φορείς όπως ο Δήμος Καλαμάτας, η Περιφέρεια Πελοποννήσου, το Α.Τ.Ε.Ι., η Μητρόπολη Μεσσηνίας, οι Σχολικοί Σύμβουλοι Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, το Γραφείο Δραστηριοτήτων Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, ο Σύνδεσμος Φιλολόγων Μεσσηνίας, μαζί με την έμπρακτη ενίσχυση τοπικών επιχειρηματιών και εταιρειών, έχει επιτύχει σε μεγάλο βαθμό την εξωστρέφεια αλλά και έναν ουσιαστικό διάλογο με την πόλη της Καλαμάτας. 

Σχέδια και όνειρα; Να συνεχιστούν τα Ανοικτά Πανεπιστημιακά Σεμινάρια, καθώς και όλες οι εκδηλώσεις και δραστηριότητες, να πλαισιωθούν από όσο το δυνατόν μεγαλύτερο κοινό, αλλά και να γίνουν συνεργασίες με φορείς από την Ευρώπη και το εξωτερικό, συνεργασίες σε ερευνητικό πλαίσιο ώστε να προαχθούν οι σπουδές της Φιλολογίας. Συνεργασίες θα μπορούσαν να γίνουν και με Ινστιτούτα της Αμερικής και του Καναδά αλλά και με τις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού, ώστε να ενισχυθεί το Τμήμα, η τοπική κοινότητα αλλά και η προώθηση των ανθρωπιστικών επιστημών.

* Μίλαν Κούντερα, «Ο Πέπλος (Δοκίμιο σε εφτά μέρη)», 2005, Βιβλιοπωμείον της Εστίας, μτφ. Γιάννης Η. Χάρης, σελ. 50-51

ΣΥΝΤΟΜΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Η Δρ. Ελένη Βολονάκη γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης. Αποφοίτησε από το Τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης και έκανε τη διδακτορική της διατριβή -με θέμα τους Λόγους του Λυσία υπ' αριθμόν 13 και 30- στο Τμήμα Κλασικών Σπουδών του Royal Holloway College του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, με επιβλέποντα καθηγητή τον Christopher Carey. Μιλά Αγγλικά, Γαλλικά και Γερμανικά. Το 2013 διορίστηκε ως επίκουρη καθηγήτρια στα Τμήματα Φιλολογίας αλλά και Ιστορίας - Αρχαιολογίας - Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών, με γνωστικό αντικείμενο «Αρχαία Ελληνική Φιλολογία: Πεζογραφία». Τα κύρια ερευνητικά της ενδιαφέροντα αφορούν την Αρχαία Ελληνική Ρητορεία και Ρητορική, το Αττικό Δίκαιο, καθώς επίσης την Αφήγηση και Αφηγηματολογία. 

Είναι μέλος της Διεθνούς Κοινότητας για την Ιστορία της Ρητορικής (International Society for the History of Rhetoric), της Κοινότητας για την Προώθηση των Ελληνικών Σπουδών (Society of the Promotion for Hellenic Studies), της Εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων και του Συνδέσμου Φιλολόγων Μεσσηνίας, καθώς επίσης συνεργάτιδα-μέλος του Κέντρου Ρητορείας και Ρητορικής (Centre for Oratory and Rhetoric, COR) στο Royal Holloway του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Ακόμη, είναι μέλος Δ.Σ. του Ινστιτούτου Ερευνών Βυζαντινού Πολιτισμού (ΙΝΕΒΥΠ) της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών και Πολιτισμικών Σπουδών - Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου. Είναι επίσης αναπληρώτρια διευθύντρια του Εργαστηρίου Αρχαίας Ρητορικής και Δραματικής τέχνης, από το οποίο διοργανώνονται και οι σχετικές με τη ρητορική εκδηλώσεις. 

Εχει στο ενεργητικό της δεκάδες δημοσιεύσεις αλλά και ομιλίες σε διεθνή συνέδρια. Συμμετείχε στη διοργάνωση και το συντονισμό 8 συνεδρίων - σεμιναρίων - θερινών σχολείων, με πιο πρόσφατο τον Κύκλο Ανοικτών Πανεπιστημιακών Σεμιναρίων (11 διαλέξων) με θεματική «Ρητορική και Πολιτική ΙΙ: Πολιτικός Λόγος», από τον Μάρτιο έως τον Μάιο του 2016. 

Είναι παντρεμένη και έχει 3 παιδιά.