Η ανθρωπότητα για άλλη μια φορά, που ούτε η πρώτη και σίγουρα όχι η τελευταία είναι, καλείται να έρθει αντιμέτωπη με την ευάλωτη φύση της. Στοιχειώδης γνώση εξελικτικής βιολογίας θα μας πείσει ότι όλα αυτά που ζούμε ούτε καμιά κατάρα είναι, ούτε κάτι το αδιανόητο και αναπάντεχο. Αυτά έχει η συνεχής αλληλεπίδραση του ανθρώπου (ξενιστής) με το διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον και στην περίπτωσή μας όσο αφορά τους ιούς (εισβολέας). Βέβαια, κάθε φορά που μια πανδημία έρχεται στο προσκήνιο συνήθως συνοδεύεται και από κάμποσες θεωρίες (το λένε και συνωμοσιολογία) εμφάνισης του ιού (ας θυμηθούμε τι λεγόταν για την εμφάνιση του HIV). Το ότι αυτό μπορεί να είναι “φυσιολογική” κατάληξη μετάλλαξης του ιού σε κάποιο ζώο, σε συνδυασμό με ανθρώπινες συνήθειες που ευνοούν το πέρασμα στον άνθρωπο (μήπως στην περίπτωση του HIV και Εμπολα έβαλε λίγο το χεράκι της η κατανάλωση ακόμα και ωμού κρέατος ή από πιθήκους - ξενιστές του ιού πριν “περάσει” στον άνθρωπο σε συγκεκριμένες περιοχές της Αφρικής;) ή ακόμα χειρότερα του συνδυασμού “παραδοσιακών” τρόπων ζωής στα πλαίσια “μεγαπόλεων” που αν μη τι άλλο ευνοεί τη γρήγορη διάδοση παθογόνων (κορονοϊός, SARS), δεν περνάει από το μυαλό κάποιων, που καμιά φορά έχουν και τον μανδύα του ειδικού. Τέτοιες έκτακτες καταστάσεις (πανδημία κορονοϊού), όμως, εκτός του να μας κάνει όλους ειδικούς επί παντός επιστητού, θα πρέπει να είναι μια ευκαιρία για κάποια συμπεράσματα σε σχέση με τη λειτουργία της κοινωνίας μας. Έχει γραφεί πλήθος άρθρων το τελευταίο διάστημα σχετικά με κανόνες υγιεινής για περιορισμό μετάδοσης του ιού, ατομικής προφύλαξης κ.λπ. Εδώ θα θέλαμε να αναδείξουμε κάποια άλλα στοιχεία της εν εξελίξει πραγματικότητας.
1. Περί ειδικών. Είναι καλό και επιθυμητό πράγμα η φιλομάθεια αλλά σε κάποιες κοινωνίες, και δυστυχώς στη χώρα μας υπάρχει τέτοια τάση που κάποιες φορές γίνεται κυρίαρχη, εύκολα μπορεί να μετατραπεί σε “ξερολισμό”. Ο ρυθμός συσσώρευσης γνώσης, καθοδηγούμενος σε πολύ μεγάλο βαθμό από την εξέλιξη της τεχνολογίας, είναι τέτοιος που ένας ερευνητής είναι δύσκολο να μελετήσει ότι έχει δημοσιευθεί το τελευταίο μήνα στο πεδίο ερευνάς του. Η εξειδίκευση / κατακερματισμός της έρευνας κάνει επιτακτική την ανάγκη να έχεις μεγάλες ομάδες εργασίας, από διάφορες ειδικότητες και κατευθύνσεις όταν πρέπει να χειριστείς τέτοιες καταστάσεις (λοιμωξιολόγοι, επιδημιολόγοι, ερευνητές ανάπτυξης εμβολίων, ειδικοί της δημόσιας υγείας είναι μερικές από τις ειδικότητες που εμπλέκονται σε μια τέτοια κατάσταση). Και εδώ ισχύει το “ο καθείς έφ'ω ετάχθει”. Στις ανεπτυγμένες επιστημονικά κοινωνίες αυτή η απλή λογική λειτουργεί ως θα όφειλε. Η ανάπτυξη ενός εμβολίου απαιτεί εξειδικευμένες γνώσεις ιολογίας, ανοσολογίας, και δομικής βιολογίας που ένας καθηγητής φυσικής μάλλον δεν έχει, άρα όταν ο τελευταίος εκφράζει δημοσίως άποψη εκμεταλλευόμενος και τυχόν πανεπιστημιακές θέσεις γίνεται “επικίνδυνος” για την δημόσια υγεία.
2. Και κάπως έτσι γεννάται και το ερώτημα ποιος είναι ο κοινωνός της εξέλιξης μιας πανδημίας για το ευρύ κοινό; Είναι οι ειδικοί επιστήμονες; Είναι οι πολιτικοί; Είναι αυτόκλητοι επικοινωνιολόγοι; Ή θα καταφύγουμε στο FB; Εάν σε ένα κοινωνικό σύνολο υπάρχουν αξιόπιστοι θεσμοί που ο κόσμος τους σέβεται η απάντηση είναι εύκολη, είναι επιθυμητό ο εκπρόσωπος των σχετικών με την κατάσταση θεσμών να είναι ο κοινωνός. Αν πάλι υπάρχει δυσπιστία και άστοχες τοποθετήσεις από πλευράς εκπροσώπων των θεσμών τότε τα πράγματα περιπλέκονται και καλούνται οι ειδικοί να παρέμβουν και να βγάλουν το φίδι από την τρύπα. Επί του προκειμένου, οι εκπρόσωποι των θεσμών πρέπει να κοινωνούν το γιατί και το πως των ληφθέντων μέτρων και πιο το προσδοκώμενο όφελος από αυτά, ενώ οι ειδικοί να εξηγήσουν με απλό και κατανοητό τρόπο τα του ιού, της νόσου και πιθανών εξελίξεων αυτής. Δεν χρειάζεται ούτε όλοι να γίνουμε βιολόγοι, ούτε λοιμωξιολόγοι, ούτε δε πολιτικοί.
3. Η εμφάνιση ενός νέου ιού είναι καθαρά βιολογική διαδικασία, ούτε πολιτικό φαινόμενο είναι ούτε και πρέπει να της προσδίδουμε μεταφυσικές ιδιότητες. Και ως λογικό επακόλουθο, εκτός και αν μια κοινωνία έχει πάρει διαζύγιο από τον ορθολογισμό, η αντιμετώπισή της δεν μπορεί να γίνει με μεταφυσικές αναφορές. Τελευταία ακούστηκε ακόμα και από χείλη ειδικών το τρομερό επιχείρημα ότι δεν υπάρχουν πειράματα που να έχουν δείξει την μετάδοση ιών μέσω κάποιων ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Λες και υπάρχουν πειράματα που να αποκλείουν την μετάδοση! Αλλά ακόμα και αυτή η επιχειρηματολογία είναι αποπροσανατολιστική. Και δυστυχώς δεν πρέπει να πέφτουμε στο λάθος να κάνουμε την επιστήμη λάστιχο για να χωρέσει τυχόν δοξασίες μας. Η σύγχρονη βιοϊατρική επιστήμη θέτει συγκεκριμένα ερωτήματα και είναι τόσο δυναμικό φαινόμενο που μπορεί να σταθεί και χωρίς δοξασίες και μεταφυσικές αναζητήσεις.
4. Ανάγκη για ένα θωρακισμένο δημόσιο σύστημα υγείας. Σε περιόδους τέτοιων κρίσεων δεν χρειάζεται και πολύ σοφία για να καταλάβουμε αυτήν την αναγκαιότητα. Όμως, όσο και ανεπτυγμένο να είναι ένα σύστημα δημόσιας υγείας, σε πανδημίες η ατομική ευθύνη έχει κομβικό ρόλο. Και η ατομική ευθύνη θα πρέπει να προωθείτε σε όλα τα επίπεδα, από κυβερνήσεις, ΜΜΕ, αλλά και σε επίπεδο κοινωνικών συναναστροφών. Μπορεί να βγει και ένα καλό από αυτήν την ιστορία, η εμβάθυνση αυτού του αισθήματος ατομικής και συνάμα κοινωνικής ευθύνης που θα πρέπει να αποκτήσει μόνιμα χαρακτηριστικά (είναι σχεδόν βέβαιο ότι στη διάρκεια της ζωής του ένας άνθρωπος θα ξαναβιώσει παρόμοιες πανδημίες ή έκτακτες ανάγκες). Συμπεράσματα, όπως αυτά που ακούγονται από επίσημα χείλη στην Αγγλία (Dr Jenny Harries) ότι οι συναθροίσεις πλήθους δεν ενέχει κινδύνους για την μετάδοση του ιού είναι λίγο δυσνόητα ακόμα και αν “στηρίζονται” από κάποια “μαθηματικά μοντέλα”. Οπως είπε και ο Antony Fauci (διευθυντής του ομοσπονδιακού ινστιτούτου λοιμωδών νόσων, NIH, USA), ένας ερευνητής-γιατρός με την μεγαλύτερη πείρα στη διαχείριση αντίστοιχων περιπτώσεων (HIV, Έμπολα, SARS, Άνθρακας, Γρίπη των Χοίρων) ο ιός δεν είναι μαθηματική εξίσωση, πρέπει όλοι να προσέχουμε και ανεξαρτήτως ηλικίας! Και να θυμόμαστε ότι ο ασθενής βιώνει την πιθανότητα να αρρωστήσει ως 100%!
5. Πως αντιμετωπίζουμε τον ιό; Από βιολογικής σκοπιάς, αν εξαιρέσουμε διάφορα μαντζούνια που διαφημίζονται ευρέως στα ΜΜΕ, δύο είναι οι τρόποι, αντι-ιοικά φάρμακα και εμβόλια. Αυτή τη στιγμή δοκιμάζονται πάνω από 80-90 φάρμακα με την ελπίδα κάποια από αυτά (όπως το remdesivir που παράχθηκε για τον ιό έμπολα και έχει φανεί να δουλεύει για άλλους κορονοϊούς που μοιάζουν με το νέο κορονοϊό) να δείξουν κάποιο σημαντικό όφελος. Σε μερικές εβδομάδες θα ξέρουμε αν αυτή είναι η περίπτωση. Παράλληλα, γίνονται σοβαρές προσπάθειες για ανάπτυξη κατάλληλου εμβολίου. Ηδη ο πρώτος εθελοντής έλαβε το δοκιμαστικό εμβόλιο-προϊόν συνεργασίας του ΝΙΗ με την εταιρεία Moderna. Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι πήρε λιγότερο από δύο μήνες από την στιγμή που αναλύθηκε το γενετικό υλικό του ιού για να έχουμε τα πρώτα ανοσογόνα που η δοκιμή τους αρχίζει μέσα στις επόμενες εβδομάδες. Αυτό ήταν αδιανόητο πριν από μόλις δέκα χρόνια (στην περίπτωση του SARS η ανάλογη διαδικασία πήρε πάνω από ένα χρόνο). Αυτή η αλματώδη εξέλιξη στον χώρο της ανάπτυξης εμβολίων δεν θα είχε γίνει χωρίς την εντατική έρευνα για ανάπτυξη εμβολίου εναντίον του HIV, που αποδεικνύεται ο πιο δύσκολος ιός στην ιστορία για ανάπτυξη εμβολίου (και αυτό για λόγους καθαρά μοριακούς/βιολογικούς και όχι κάποιας μεταφυσικής επέμβασης!).
Ομως οι ιδέες, η τεχνολογία, καθώς και μοριακοί φορείς ανοσογόνων που δυστυχώς απέτυχαν στον HIV έχουν χρησιμοποιηθεί και χρησιμοποιούνται για ανάπτυξη εμβολίων για άλλους ιούς (όπως γρίπης, Εμπολα, και SARS, ένας ιός που είναι πολύ κοντινός του νέου κορονοϊού). Αλλά αυτό αφορά κυρίως την επιστημονική κοινότητα. Το κοινωνικό ζητούμενο είναι αν οι κοινωνίες θέλουν να εμβολιαστούν. Εχουμε όλοι γίνει μάρτυρες πρόσφατων ακτιβιστικών κινημάτων που σε κάποιες περιπτώσεις οδήγησαν σε επανεμφάνιση “ξεχασμένων” νόσων. Τα ιστορικά παραδείγματα εξάλειψης λοιμωδών νόσων μιλάνε από μόνα τους για την χρησιμότητα των εμβολίων. Γυρνώντας στην προηγούμενη τοποθέτησή μας, η πανδημία είναι βιολογική διαδικασία δεν μπορείς να την αντιμετωπίσεις με πολιτικοκοινωνικές δοξασίες. Ποια η στάση όλων αυτών των ακτιβιστών ενάντια στον εμβολιασμό, που η θέση τους δεν είναι επιστημονική αλλά πολιτικοκοινωνική; Θα πλημμυρίσουν πάλι το Διαδίκτυο με επιστημονικοφανή επιχειρήματα, βασιζόμενα πολλές φορές σε αποτυχημένες δοκιμές εμβολίων της δεκαετίας του 70; Η θα είναι οι πρώτοι που θα τρέξουν στη σειρά για το εμβόλιο just in case όπως λέμε και στα χωριά μας; Είπαμε, η τρέχουσα περιπέτεια να γίνει αφορμή για εμβάθυνση της ατομικής και κοινωνικής μας ευθύνης με μόνιμα και όχι ευκαιριακά χαρακτηριστικά.
