Η κατάσταση που διαμορφώθηκε είναι απερίγραπτα δύσκολη, ανθρώπινες απώλειες, ανυπολόγιστες καταστροφές στο ζωικό και φυτικό κεφάλαιο, ολόκληρες περιοχές χωρίς επικοινωνία.
Είναι μια υπόθεση που πρέπει να τρομάζει και να κινητοποιεί εκείνους που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο κρατάνε την τύχη της Καλαμάτας στα χέρια τους. Χείμαρροι και λαγκάδες έχουν πνίξει την πόλη από τότε που έχουμε πληροφορίες μέχρι και πρόσφατα. Είναι ένα θέμα το οποίο “εμμονικά” θα έλεγε κανένας απασχολεί την προσωπική μου αρθρογραφία στην “Ελευθερία” εδώ και 25 χρόνια. Πολλές οι καταστροφές σε αυτό το διάστημα και από διαφορετικούς δρόμους απορροής που έχουν υποστεί την πιο άγρια κακοποίηση από τον άνθρωπο. Ο μεγάλος κίνδυνος περιτριγυρίζει την πόλη αλλά ευτυχώς ακόμη δεν έχει “χτυπήσει” και δεν μπορεί παρά να ελπίζουμε ότι αυτό δεν θα συμβεί. Πρόκειται για το Νέδοντα που απασχολεί για περισσότερο από 150 χρόνια την πόλη και τους ανθρώπους της. Πάμε πίσω στο χρόνο και στην εποχή που οι Καλαματιανοί είχαν αρχίσει βήμα-βήμα να καταπατούν την κοίτη, αλλά ο χείμαρρος φούσκωσε και η εφημερίδα “Αριστόδημος” την πρωτοχρονιά του 1871 δίνει απλά μαθήματα οικολογίας που θα μπορούσαν “μεταφρασμένα” στη δημοτική να γραφτούν και σήμερα: “Ο χειμών εξακολουθεί δριμύς και έκτακτος. Ο παρά την πόλιν ημών καταρρέων χείμαρρος Νέδων επλημμύρισε προ πέντε ημερών και παρέσυρε και κατέστρεψε περιφράγματα τινά εν τη κοίτη του διεκδικήσας ούτω τα φυσικά αυτού όρια. Οι παρά την όχθην αυτού έχοντες κτήματα δεν δικαιούνται, φρονούμεν, να παραπονεθώσιν διά τας επανεχθείσας αυτούς μικράς ζημίας, διότι δι’ επενειλημμένων προσαυξήσεων και προεκτάσεων των κτημάτων αυτών εστενοχώρησαν υπέρ το δέον την κοίτην του χειμάρρου και εγένοντο παραίτιοι της συμβάσης ζημίας. Και οι ποταμοί και τα στοιχεία της φύσεως πιεζόμενα παρά τους κανονίζοντας την πορείαν αυτών φυσικούς νόμους εξανίστανται και ικανοποιούνται εν δέοντι...”.
Για να αποκτήσει η πόλη ζωτικό χώρο, οι άρχοντες άρχισαν να εκβαθύνουν και να... στρίβουν το Νέδοντα. Προς μεγάλη χαρά των παρόχθιων ιδιοκτητών οι οποίοι και πίεζαν, καθώς ένα δημοσίευμα της εφημερίδας “Ανόρθωσις” την 1η Οκτωβρίου 1882 όταν ξεκινούσε η κατασκευή του λιμανιού, εξηγεί πως βρέθηκαν... ιδιοκτήτες της κοίτης: “Προτρέπομεν την λιμενικήν επιτροπήν να σπεύση να ικανοποιήση αποζημιούσα τους κυρίους των κατά την παραλίαν οικιών των και τους ιδιοκτήτας των γαιών εν τη κοίτη του χειμάρρου Δαφνώνος, διότι πρέπει να γιγνώσκη ότι η κοίτη του χειμάρρου εγκαταλιμπανομένη είναι κτήμα των παροχθίων και ουχί του Δημοσίου, καθόσον μόνον των δυναμένων να καταστώσι πλευστών ποταμών η κοίτη είναι δημόσια κτήματα, όπως ορίζει περί διακρίσεως κτημάτων νόμος και όπως έχουν αποφασίσει τα ανωτέρω Δικαστήρια, διότι προβλέπομεν ότι θα έχη διαμαρτυρήσεις με την εργολαβικήν εταιρείαν και καλό θα είναι να έχη εξομαλύνει όλας τας ενδεχομένας δυσχερείας προς αποφυγήν τοιούτων διαμαρτυρήσεων και προς επίτευξιν της προόδου του έργου, ούτινος άπαντες επιθυμούμεν την ταχείαν έναρξιν και περαίωσιν”.
Οι τοπικοί παράγοντες και οι τεχνικοί δοκίμασαν διάφορες μεθόδους τιθάσευσης του Νέδοντα αλλά το 1885 έγινε μια από τις μεγαλύτερες πλημμύρες που καταγράφονται στην ιστορία της πόλης και η εφημερίδα “Το Μέλλον” γράφει ένα χρόνο αργότερα: “Υπό την επίβλεψιν του μηχανικού του Δήμου κ. Γεωργιάδου ήρξατο από της θέσεως Λινάρδου Κοτρώνι η κατασκευή του ανατολικού τείχους της κοίτης του ποταμού μας Νέδοντος, δι’ ού η πόλις θέλει προφυλαχθή από των πλημμυρών του ποταμού τούτου, όστις κατά το παρελθόν έτος μυρίας επέφερε ζημίας και ηπείλησε και αυτήν την ύπαρξιν της πόλεως. Ελπίζομεν ότι θέλει καταβληθή υπό του αρμοδίου μηχανικού η δέουσα επιτήρησις, όπως μη και το έργο τούτο λάβη την τύχην τόσων άλλων, δι’ ά μάταια εδαπανήθησαν χρήματα”.
Την καταστροφική δύναμη του περιορισμένου από τις ανθρώπινες επεμβάσεις Νέδοντα δείχνει μια μελέτη του Δασαρχείου Καλαμάτας η οποία δημοσιεύτηκε το 1937 και αναφέρεται σε 3 μεγάλες πλημμύρες: του 1863 όταν ακόμη δεν είχαν αρχίσει οι επεμβάσεις και ήταν προειδοποιητική, του 1885 και του 1924: “Αι συγκεντρωθείσαι υφ’ ημών πληροφορίαι από συγχρόνους γέροντας 60-85 ετών φέρουν τα πρώτα έργα αμύνης διά προβόλων περί το 1880 και βραδύτερον μέχρι του 1890 τους παραλλήλους τοίχους εγκιβωτισμού. Προ του εγκιβωτισμού τούτου ο χείμαρρος εκχυνόμενος εις την πόλιν διήρχετο διά της σημερινής οδού Αριστομένους και εξέβαλεν εις τον λιμένα προ του κτιρίου του Τελωνείου [...] Γέροντες κάτοικοι των Καλαμών αναφέρουν τα ακόλουθα: Η κοίτη εντός της σημερινής πόλεως των Καλαμών ήτο πολύ βαθεία, στενή και άνευ περιτοιχισμάτων. Τινές υπολογίζουν το συνολικόν ύψος των σημερινών τοίχων εγκιβωτισμού εις 8-9 μέτρα, κατά συνέπειαν δε τον πυθμένα της παλαιάς άνευ προσχώσεων κοίτης από της σημερινής στάθμης των προσχώσεων, ευρισκομένης εις το αυτό επίπεδον μετά του καταστρώματος των παραλλήλων οδών, εις βάθος 6-7 μέτρων περίπου. Οσονδήποτε δε υπερβολική και αν θεωρηθή η πληροφορία αύτη, γεγονός είναι ότι, μαρτυρούμενον υπό πλείστων, ότι προ εικοσαετίας η στάθμη της κοίτης ήτο κατά το ύψος διτρόχου και ανθρώπου ισταμένου ορθίου επ’ αυτού, διότι τοιαύτα διήρχοντο κάτωθεν των γεφυρών, συνεπώς 2,5 μέτρα τουλάχιστον χαμηλότερα. Μέχρι του 1870, ότε κατεσκευάσθη η μεσαία γέφυρα διά λιθοκτίστων βάθρων, αι υπάρχουσαι ξύλιναι γέφυραι επικοινωνίας συχνά κατεστρέφοντο. Ως πλημμύραι καταστρεπτικαί αναφέρονται δύο, η του 1885 ή 1886 και του 1924. Ατυχώς και διά τας δύο δεν υπάρχουν βροχομετρικά στοιχεία ελλείψει βροχομέτρων τόσον εις την ορεινήν λεκάνην όσον και τας Καλάμας. Κατά την πλημμύραν του 1924 το υπάρχον βροχόμετρον του σταθμού Καλαμάτας δεν σημειοί την πτώσιν βροχής διότι εις τας Καλάμας δεν έβρεξε. Αναφέρεται επίσης και μια πλημμύρα του 1863 περίπου. Καθ’ όλα, αυτάς και κυρίως τας του 1863 και 1885 μη υπάρχοντος ουδενός σχεδόν προασπιστικού έργου, αι ζημίαι εις κτίσματα και ανθρώπινον ακόμη υλικόν ήσαν τεράστιοι. Αναφέρεται ότι το 1863 απέβησαν παρά την σημερινήν αγοράν και την οδόν Αριστομένους υλικά μέχρι ύψος 1,50 μέτρου, ζώα φορτωμένα ξυλάνθρακες παρεσύρθησαν μέχρι της θαλάσσης, άνθρωποι κλπ. Διά την νεωτέραν πλημμύραν του 1924, την οποίαν οι περισσότεροι ενθυμούνται εν Καλάμαις υπάρχουν περισσότεραι πληφορορίαι, βεβαιούται κυρίως το γεγονός της καθόδου αφθόνου υλικού και υδάτων, υπερπηδώντων εις τινα σημεία τους παραλλήλους τοίχους. Βεβαιούται δε ότι παρά τον Αγιον Νικόλαον η στάθμη των υδάτων διερχομένη εκείθεν είχεν ανέλθει περί το 1 μέτρο. Πλείστα υπόγεια προσεχώθησαν, εμπορεύματα ομοίως παρεσύρθησαν μέχρι θαλάσσης κλπ.”.
Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας 1910-1920 έγιναν διάφορες επεμβάσεις και τότε κατασκευάστηκε το πρώτο φράγμα στο Νέδοντα: “Αι πρώται συμπτωματικαί και πρόχειροι εργασίαι αι οποίαι εγένοντο διά την άμεσον προστασίαν των Καλαμών από του χειμάρρου τούτου κλείουν με την ίδρυσιν του πρώτου εκ του κατάντη φράγματος προς συγκράτησιν των καταγομένων υλικών κατά το έτος 1918 ή 1919. Το φράγμα τούτου κατ’ άλλους ιδρύθη περί το 1910, αλλά κατεστράφη και επανεκατεσκευάσθη”.
Και ακολούθησε η δεύτερη φάση που προσδιορίζεται στη δεκαετία 1920-1930: “Ως δευτέραν περίοδον εργασιών πρέπει να θεωρήσωμεν την μεταξύ των ετών 1922-1930, καθ’ ήν μετά την εκπόνησιν της μελέτης Παγιαρόλα διά την πεδινήν και ορεινήν κοίτην κεχωρισμένως εξετελέσθησαν τα ακόλουθα: 1) Τρία φράγματα συγκρατήσεως υλικών εις την κοίτην εκκενώσεως παρά την γενικήν θέσιν Λιθωμένο Φίδι. 2) Διάφορα άλλα έργα επισκευών παραλλήλων τοίχων, προβόλων κλπ. τοπικού εντελώς χαρακτήρος εις το πεδινόν τμήμα”. Ενώ η τρίτη και σημαντικότερη ξεκίνησε μετά το 1930 όταν ιδρύθηκε το Ειδικό Υδραυλικό Ταμείο Νέδοντα: “Ως τρίτην περίοδον θα θεωρήσωμεν την από του 1930-36 τοιαύτην. Κατ’ αυτήν αφενός μεν ήρχισε λειουργούν το συσταθέν Ειδικόν Υδραυλικόν Ταμείον Νέδοντος, αφ΄ετέρου δε επενέβη εις την ορεινήν λεκάνην και η Δασική Υπηρεσία. Το Ειδικόν Υδραυλικόν Ταμείον Νέδοντος κατεσκεύασε δύο φράγματα εις την κοίτην του χειμάρρου Κοκκαλιάρα της περιχοής Νεδούσης. Εις αυτήν περιοχήν κατεσκευάσθησαν και πρόβολοι τοπικού χαρακτήρος και προφράγματα των ως άνω φραγμάτων. Ομοίως εις τον προχείμαρρον Λίρον και Λουχήνα της περιοχής Αλαγονίας – Πηγών κατεσκευάσθησαν έτερα οκτώ φράγματα. Ομοίως προφράγματα βραδύτερον και πρόβολοι”. Στην έκθεση ακολουθεί μια πολύ αναλυτική αναφορά στα φράγματα που έγιναν, με πλήρη στοιχεία, χιλιομετρικές θέσεις, τρόπους κατασκευής κλπ. Που παρουσιάζουν σημαντικό τεχνικό ενδιαφέρον για την αντιπλημμυρική προστασία της πόλης.
Για να το κατανοήσουμε θα πρέπει να δούμε μια σημαντική λεπτομέρεια για την πλημμύρα του 1924 όπως καταγράφεται στην έκθεση: Το 1924– που ίσως έγινε η πλέον καταστροφική πλημμύρα– δεν έριξε σταγόνα νερό στην πόλη, όλο το νερό το έφερε ο Νέδοντας. Ο τρόπος που αντιμετωπίστηκε η απειλή ήταν σε πρώτη φάση τα φράγματα και στη συνέχεια οι μηχανικές εκβαθύνσεις της κοίτης με την περίφημη “φαγάνα” που έδωσε λύση για την απομάκρυνση των φερτών υλικών. Τελευταία διαβάσαμε ότι ο “Μορέας” με βάση τη μελέτη που έκανε (στην οποία περιλαμβάνει και τα αντιπλημμυρικά που δεν έγιναν στην κατασκευή του περιφερειακού αυτοκινητόδρομου για να εγκρίνουν το έργο οι “κουτόφραγκοι”) θα χρηματοδοτηθεί μέσω της σύμβασης παραχώρησης για την εκτέλεση μεγάλου έργου προστασίας από το Νέδοντα. Πρόκειται για ένα σχέδιο που γεννάει πολλά ερωτηματικά και απαιτεί από το δήμο να αφήσει τους πανηγυρισμούς και να βρει τρόπο να ελέγξει τη μελέτη που προβλέπει να πέσουν όλα τα ρέματα στο Νέδοντα. Εκτός τούτου το μεγάλο ερώτημα είναι αν η μελέτη περιλαμβάνει την συντήρηση και επισκευή του αντιπλημμυρικού συστήματος της ορεινής λεκάνης του Νέδοντα. Τα φράγματα είναι γέρικα πλέον, έχουν κατασκευαστεί πριν από δεκάδες χρόνια, παρουσιάζουν ρωγμές, έχουν γεμίσει φερτά υλικά. Επισήμανση αναγκαία όταν συζητείται η κατασκευή έργου εξαιρετικά μεγάλου κόστους. Η μέχρι σήμερα προστασία μετά το 1936 στηρίχτηκε στα φράγματα και αν σπάσουν σε μια περίπτωση βίαιου φαινομένου, καμία μελέτη που δεν το έχει πάρει υπόψη της δεν μπορεί να είναι αποτελεσματική και τα πάντα θα τιναχτούν στον αέρα. Κυριολεκτικά...