Σκαλίζοντας το αρχείο της “Σημαίας” για να βρω κάτι, έπεσα πάνω σε μια ανακοίνωση του νομίατρου για τα μέτρα που πρέπει να παίρνουν οι πολίτες προκειμένου να αντιμετωπισθεί η γρίπη. Αφορμή για αναζήτηση πληροφοριών από αθηναϊκές εφημερίδες (εν προκειμένω “Εμπρός” και “Σκρίπ”) στις οποίες υπάρχουν πολύτιμες πληροφορίες.
Δέκα χρόνια μετά τις τεράστιες απώλειες σε ανθρώπινες ζωές που προκάλεσε η “Ισπανική γρίπη” (καμία σχέση με... Ισπανία όπως έχω γράψει σε παλαιότερο σημείωμα), ξεσπά φονική γρίπη στις Ηνωμένες Πολιτείες και γράφει η εφημερίδα “Εμπρός” (10/1/1929): «Την φοράν αυτήν η γρίππη έκαμεν την πρώτην εμφάνισίν της εις την Αμερικήν. Και όπως όλα εις τον Νέον Κόσμον υφίστανται την μεγεθυντικήν επίδρασιν του Αμερικανισμού, ούτω και η γρίππη παρουσίασεν αποτελέσματα καταπληκτικά ανερχόμενα εις εκατομμύρια και θανάτους εις δεκάδας χιλιάδων. Δυστυχώς από την Αμερικήν η γρίππη μετεπήδησε με την εξαιρετικήν μεταδοτικότητά της εις την Ευρώπην. Τα κρούσματα πολλαπλασιάζονται εις την Γερμανίαν, εις την Γαλλίαν, την Ρουμανίαν, την Σερβίαν, την Βουλγαρίαν και η Ελλάς απειλείται [...] Θα σωθώμεν από την γρίππην; Αι ειδήσεις είναι αποθαρρυντικαί. Εις τας Πάτρας εσημειώθη ήδη εκατοντάς κρουσμάτων και εις Αθήνας ήρχισεν η εμφάνισις σποραδικών τοιούτων».
Το κείμενο αυτό αποτελεί τον πρόλογο της συνέντευξης του υφυπουργού Υγείας Δοξιάδη στην εφημερίδα, ο οποίος είναι καθησυχαστικός και μεταφέρει τα επιδημιολογικά χαρακτηριστικά με βάση την εξάπλωση στην Ευρώπη: «Κατά τας πλέον εξακριβωμένας πληροφορίας τας οποίας έχω μέχρι στιγμής, των επισήμων ιατρικών κύκλων του Βερολίνου και της Βιέννης, η εφετεινή επιδημία της γρίππης, η τόσον εντατική εις την Γερμανίαν και την Αυστρίαν, δεν είνε ευτυχώς κακοήθους μορφής ουδέ ομοιάζει ή συγγενεύει προς την γρίππην του 1918 και 19, ήτις είχεν ονομασθή “Ισπανική γρίππη”. Οπως δεν γράφει η “Βιενναία Εβδομαδιαία Κλινική”, το επίσημον ιατρικόν όργανον της Αυστρίας, πρόκειται περί καλοηθεστάτης μορφής γρίππης, της κοινής ινφλουέντζας, η οποία χωρίς να είνε επικίνδυνος ως νόσος, είναι πάντως πολύ οχληρά. Πολλάκις όμως λόγω των ειδικών συνθηκών και κλιματολογικών λόγων, καθίσταται επικίνδυνος, όπως εις την Αμερικήν, εις την οποίαν η εκ της γρίππης θνητότης έφθασεν εις ανησυχαστικόν σημείον».
Οπως και σήμερα, αναζητείται εναγωνίως εμβόλιο σύμφωνα με τον υφυπουργό, που επιμένει ότι μέχρι να βρεθεί προέχει ο περιορισμός της εξάπλωσης: «Ειδικόν αμυντικόν μέτρον εναντίον της γρίππης δυστυχώς δεν υπάρχει ακόμη. Τα γενόμενα πειράματα δι’ εμβολίων δεν έδωσαν μέχρι της στιγμής ικανοποιητικά αποτελέσματα, εις ουδέν δε προληπτικόν μέτρον δυνάμεθα να βασισθώμεν. Εκείνο το οποίον δύναται να προληφθή, εν μέτρω πάντοτε, είναι η ευρεία εξάπλωσις της νόσου».
Κεντρικό θέμα και τότε οι χώροι... συνωστισμού για τους οποίους συνιστάται αερισμός: «Οπως είνε γνωστόν, η νόσος αύτη μεταδίδεται διά της αναπνευστικής οδού. Το μικρόβιον, εκπεμπόμενον υπό του ασθενούς, είτε διά σταγονιδίων συνεπεία πταρνίσματος, είτε διά της αναπνοής, εισέρχεται εις τον οργανισμόν διά τους στόματος και της ρινός. Επιβεβλημένη λοιπόν είναι η απολύμανσις της οδού αυτής, δηλαδή του στόματος και της ρινός, διά συχνών πλύσεων δι’ ύδατος εντός του οποίου έχουν διαλυθή ολίγαι σταγόνες ιωδίου. Επίσης ο συχνός αερισμός των δημοσίων κέντρων, σιδηροδρομικών και τροχιοδρομικών οχημάτων, θεάτρων, κινηματογράφων και ντάνσιγκ, είνε απολύτως επιβεβλημένος»
Ο συντάκτης της εφημερίδας ρωτά “αν πρόκεται να διαταχθή κλείσιμο των κινηματογράφων και γενικώς των δημοσίων κέντρων” αλλά ο Δοξιάδης είναι κατά του... λοκντάουν, αλλά υπέρ της απαγόρευσης των μετακινήσεων που αποτέλεσαν τη βασική αιτία εξάπλωσης της φονικής γρίππης στις Ηνωμένες Πολιτείες: «Είνε ζήτημα όχι και τόσο εύκολον. Δεν μπορεί να διατάξη κανείς το σταμάτημα της κοινωνικής ζωής ενός τόπου διά μίαν επιδημίαν, καλοήθους μάλιστα μορφής. Και εις την Αμερικήν ακόμη όπου η ασθένεια ενεφανίσθη με μορφήν κακοήθη, τοιαύτα άκρα μέτρα δεν ελήφθησαν. Εκείνο το οποίον είνε απολύτως επιβεβλημένον, είνε η απαγόρευσις των μετακινήσεων, δι’ ωρισμένον διάστημα. Εις τας αθρόας μετακινήσεις απεδείχθη αδιασείστως ότι οφείλεται η ταχεία και ευρεία εξάπλωσις των λοιμωδών νόσων. Αι προεδρικαί εκλογαί εις την Αμερικήν, και η συνεπεία τούτων αθρόα μετακίνησις των πολιτών από πόλεως εις πόλιν, συνετέλεσν εις την εξάπλωσιν της νόσου».
Ταυτοχρόνως δημοσιεύεται ένας δεκάλογος οδηγιών και επαναλαμβάνεται για πολλές ημέρες στις τοπικές εφημερίδες της Καλαμάτας. Ο δεκάλογος περιλαμβάνει και μέτρα που συνιστούν κατ’ αναλογίαν και σήμερα οι ειδικοί:
«1. Να κάμνωμεν μίαν ζωήν όσον το δυνατόν τακτικωτέραν και ν’ αποφεύγωμεν κάθε είδους καταχρήσεις και τας υπερβολικάς κοπώσεις.
2. Να αερίζωμεν επί αρκετάς ώρας καθημερινώς τα δωμάτιά μας και ιδίως εκείνα τα οποία χρησιμοποιούμεν δι’ ύπνον και καθημερινήν παραμονήν των μελών της οικογενείας.
3. Ν’ αποφεύγωμεν τα κρυολογήματα.
4. Να είμεθα καθαροί και να πλένωμεν τακτικά τα χέρια μας προ του φαγητού, να πλένωμεν το στόμα μας και εάν εμφανισθή η επιδημία να κάμνωμεν και γαργαρισμούς με νερό εις το οποίον ρίπτομεν ολίγας σταγόνας βάμματος ιωδίου και να χρησιμοποιήσωμεν διά την αντισηψίαν των ρωθώνων μας μίαν οποιανδήποτε αλοιφήν αντισηπτικήν.
5. Ν’ αποφεύγωμεν τας συχνάς χειραψίας και τα φιλήματα.
6. Ν’ αποφεύγωμεν τους ανθρώπους που βήχουν και πτερνίζονται και καθείς μας όταν πταρνίζεται να κρατή μπροστά εις το στόμα του το μανδήλι του.
7. Να μεταχειριζώμεθα τραπεζομάνδηλα, πετσέτες και εν γένει επιτραπέζια είδη απολύτως καθαρά.
8. Οταν η επιδημία εμφανισθή ν’ αποφεύγωμεν τους συνωστισμούς και την παραμονήν εις καφενεία, κινηματογράφους και εν γένει εκεί που υπάρχει μεγάλος συνωστισμός και ο αερισμός δεν είναι επαρκής.
9. Οταν αισθανώμεθα τον εαυτόν μας κακοδιάθετον να μείνωμεν στο σπίτι μας και αν βλέπωμεν ότι η κακοδιαθεσία μας αυτή εξακολουθεί, να καλέσωμεν αμέσως τον ιατρόν μας.
10. Οταν ο γιατρός της οικογενείας μας διαγνώση επιδημικήν γρίππην εις εν μέλος της οικογενείας πρέπει τούτο να νοσηλεύεται εφ’ όσον τούτο είναι δυνατόν εις ένα δωμάτιον ιδιαίτερον της οικίας μας και να αποφεύγωνται αι επισκέψεις συγγενών και φίλων, οι οποίοι θα ήθελον να ιδούν τον ασθενή αυτόν.
Κάθε οικογένεια πρέπει με αυστηρότητα να εκτελή όλας τας οδηγίας τας οποίας θα δίδη ο ιατρός της οικογενείας διά τα μέτρα τα οποία είνε ανάγκη να ληφθούν, ώστε ν’ αποφεύγουν οι περιποιούμενοι τον άρρωστον την μόλυνσιν».
Παράλληλα δημιουργούνται ειδικοί θάλαμοι στα νοσοκομεία για ασθενείς με γρίπη: «Ο υφυπουργός της Υγείας κ. Δοξιάδης απηύθυνε χθες επείγουσαν εγκύκλιον προς άπαντα τα νοσοκομεία του κράτους δημόσια και δημοτικά, διά της οποία διατάσσει όπως ετοιμάσωσιν ανά ένα θάλαμον έκαστον αποκλειστικώς προς χρήσιν των προσβαλλομένων εκ γρίππης».
Και ένα μήνα αργότερα κάνει την εμφάνιση η οδηγία για τη χρήση μάσκας (που είχε γίνει υποχρεωτική στις Ηνωμένες Πολιτείες κατά τη διάρκεια της ισπανικής γρίπης) κατ’ αρχήν από το νοσηλευτικό προσωπικό, που έρχεται από το Παρίσι (“Σκριπ” 15/2/1929): «Κατά τα χθεσινά τηλεγραφήματα εκ Παρισίων, ενώπιον της ανησυχητικής επεκτάσεως την οποίαν προσλαμβάνει η επιδημία της γρίππης, παρουσιάζουσα ήδη τάσεις γενικεύσεως ώστε να καταστή πανδημία, ο ειδικός υγιεινολόγος καθηγητής Μαρζού, δι’ ανακοινώσεώς του προς την Ιατρικήν Ακαδημίαν των Παρισίων, συνιστά όπως όλον το προσωπικόν των νοσοκομείων εφοδιασθή με ειδικάς προσωπίδας με ομματοϋάλια ή ελαφρόν πέπλον προ του προσώπου όπως προφυλάσσεται από του μικροβίου το οποίον ως γνωστόν μεταδίδεται διά του βηχός ή του πταρνίσματος. Ο καθηγητής Μαρζού ελπίζει ότι το παράδειγμα των ιατρών θ’ ακολουθήση το κοινόν και θα λάβη μέτρα προφυλάξεως».
Οι χώροι μεγάλου συγχρωτισμού είναι το “αγκάθι” στην πολιτική της “απόστασης” που συνιστούν και τώρα όπως και τότε οι ειδικοί, με το πρόβλημα να θεριεύει στα στρατόπεδα και ειδικά στην Πάτρα (από εκεί ξεκίνησε η επιδημία) όπου σε ελάχιστο χρόνο υπάρχουν εκατοντάδες κρούσματα (“Σκριπ” 14/1/1929) και παίρνονται μέτρα: «Κατ’ ειδήσεις εκ Πατρών τα μέχρι τούδε σημειωθέντα κρούσματα γρίππης εις τον στρατόν της εκεί φρουράς ανήλθον εις 694 εν συνόλω πάντα όμως ηπίας μορφής [...] Κατόποιν ειδικής συσκέψεως ελήφθησαν πάντα τα κατάλληλα μέτρα προς περιστολήν της επιδημίας. Μεταξύ των άλλων απεφασίσθη όπως παύση η χορήγησις αδειών εις τους οπλίτας διά τας εστίας των [...] Το εις Πάτρας μεταβάν υγειονομικόν συνεργείον ήρχισε ήδη καταγινόμενον εις την απολύμανσιν των θαλάμων των στρατιωτών». Ανάλογες πληροφορίες δημοσιεύονται πολύ συχνά για δύο μήνες καθώς λιγότερα ή περισσότερα κρούσματα παρουσιάζονται σε όλα σχεδόν τα στρατόπεδα.
Η επιδημία επεκτείνεται, “περνάει” τον Ισθμό όπως γράφουν χαρακτηριστικά οι εφημερίδες, “ταξιδεύει στην Κρήτη” και καταγράφονται σποραδικά θάνατοι. Αξίζει να σημειωθεί ότι το ενδιαφέρον των εφημερίδων συγκεντρώνει η κατάσταση στις λαϊκές συνοικίες και τους προσφυγικούς συνοικισμούς στους οποίους επικρατούν άθλιες συνθήκες (“Σκρίπ” 23/2/1929): «Συντάκται μας περιελθόντες χθες διαφόρους λαϊκάς συνοικίας, ιδίως δε προσφυγικούς συνοικισμούς εντός των Αθηνών, διεπίστωσαν την τραγικήν κατάστασιν εις ήν έχουν περιέλθει διάφοραι οικογένειαι διαβιούσαι εν απορία, τας οποίας όμως αγνοούν οι διάφοροι φιλάνθρωποι και τας οποίας το υπουργείον της Πρόνοιας έχει εγκαταλείψει εις την τύχην των. Πολλαί οικογένειαι εις τους προσφυγικούς συνοικισμούς έμειναν χθες άνευ άρτου, αύται δε έχουν άμεσον ανάγκην ουχί μόνον τροφίμων, αλλά και ιατρικής περιθάλψεως, καθόσον πολλά μέλη των οικογενειών τούτων, ιδίως μικρά παιδιά, έχουν προσβληθή υπό γρίππης».
Τελικά η γρίπη ταλαιπώρησε τον πληθυσμό για δύο και περισσότερους μήνες, χωρίς να πάρει ευτυχώς χαρακτηριστικά φονικής πανδημίας. Είχαν περάσει 10 χρόνια από την γρίπη του 1918 και στο μεταξύ είχε συνειδητοποιηθεί η ανάγκη δημόσιου συστήματος υγείας και πολιτικής για το θέμα αυτό που αποτυπώνεται στις δράσεις που προαναφέρθηκαν. Ως εκ τούτου το “μήνυμα” της ιστορίας είναι διπλό: Από τη μια πλευρά η τήρηση των οδηγιών οι οποίες αποτελούν πάγια πρακτική σε περιπτώσεις επιδημιών, πολύ δε περισσότερο πανδημιών. Και από την άλλη η ενίσχυση του δημόσιου συστήματος υγείας ως αποφασιστικού παράγοντα για τη διάσωση των ανθρώπων που προσβάλλονται επικίνδυνα.