Γνωρίζω έναν τόπο όταν γνωρίζω το παρελθόν του στο χρόνο, την ιστορία του. Ως εκ τούτου πέρα από αποσπασματικές αναφορές ελάχιστοι γνωρίζουν την ιστορία και τα μνημεία της πόλης, πόσοι θέλουν να γνωρίζουν όλα αυτά είναι κάτι που δεν μπορεί κανένας να εκτιμήσει. Κάποιοι πάντως θα είναι και γι’ αυτό προσπάθησα να συγκεντρώσω τη «γνώση» που μας έχουν παραδώσει σε διάφορες χρονικές στιγμές μελετητές της τοπικής ιστορίας, να την τοποθετήσω στο χώρο και να την ταξινομήσω χρονικά.
Διάφορα κείμενα που έγραψα με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα των Πόλεων (31 Οκτωβρίου) ως μια ευκαιρία να γνωρίσουμε αυτή που ζούμε, «μπήκαν στη σειρά» σε ένα βιβλίο που δημιούργησα ηλεκτρονικά και μπορεί ο καθένας να έχει πρόσβαση δωρεάν. Σε αυτό γίνεται παράθεση των στοιχείων που μπορεί να μας δώσουν την δυνατότητα να γνωρίσουμε καλύτερα τον τόπο που ζούμε. Ενας τόπος στον οποίο κάποτε και σε εποχές που δεν γνωρίζουμε, εγκαταστάθηκαν οι πρώτοι άνθρωποι. Κατά πως μπορούμε να υποθέσουμε, εγκαταστάθηκαν στα σημεία που δεσπόζουν την περιοχή. Στα σημεία από τα οποία είχαν τον έλεγχο του ζωτικού χώρου που προσδιοριζόταν από τη γειτονία με την θάλασσα και πεδινές καλλιεργήσιμες εκτάσεις μεταξύ του βουνού που τον περιβάλλει. Ηταν δύο διαδοχικοί λόφοι τους οποίους σήμερα προσδιορίζουμε ως «Τούρλες» και «Κάστρο» με τη λοφοσειρά να σβήνει χαμηλά, κάπου στο ύψος της πλατείας Ταξιαρχών.
Τα νερά ενός πλήθους μικρών και μεγάλων χειμάρρων οριοθετούσαν τον οικιστικό χώρο. Ξεκινώντας από τον Ταΰγετο και καταλήγοντας στη θάλασσα αποτελούσαν εμπόδιο και κατά έναν τρόπο φυσικό οχυρό. Μεγαλύτερος ο Νέδοντας, ο οποίος μαζί με τον Βέλιουρα προσδιόρισε τα όρια της πόλης από την αρχαιότητα μέχρι τα πρώτα μεταπελευθερωτικά χρόνια.
Από δυτικά είναι ο Νέδοντας ο οποίος έφτανε μέχρι περίπου την 23ης Μαρτίου όταν φούσκωνε, συναντούσε τη λοφοσειρά που κατέβαινε από το κάστρο και έσβηνε σταδιακά μέχρι να ξεχυθεί στη θάλασσα. Από την άλλη πλευρά «περιοριζόταν» από τους λόφους που κατεβαίνουν από τη Βελανιδιά και σβήνουν στη νότια πλευρά της Ράχης και κάτω από την Αθηνών. Στο ύψος του «Τριανόν» («μέγαρο» σήμερα) σχημάτιζε μια διακλάδωση η οποία ανατολικά κατέληγε σε ένα δέλτα στο σημείο που βρίσκεται στο λιμάνι, και δυτικά ακολουθούσε τη σημερινή διαδρομή (με μεγαλύτερο εύρος). Τα σκέλη της διακλάδωσης όριζαν μια «ξέρα» που είναι γνωστή ως «Νησάκι. Από ανατολικά της πόλης ο Βέλιουρας που περιόριζε την πόλη μέχρι το ύψος όπου βρίσκεται σήμερα η δυτική πύλη στο γήπεδο του «Μεσσηνιακού» από τη βόρεια πλευρά. Είναι το σημείο όπου η Καλλιπάτειρας κάνει μια «κοιλιά» που αντιστοιχεί στο μόνο ορατό σημείο του χειμάρρου στην συμπαγώς οικοδομημένη κοίτη του.
Αυτός είναι και ο χώρος της «ιστορικής πόλης», εκείνης που υπήρξε και υπάρχει στο πέρασμα του χρόνου. Το νερό άφθονο στους λόφους, απαραίτητη προϋπόθεση για έναν οικισμό. Τριγύρω λόφοι, χωματοβούνια, κάμπος ανατολικά, ποταμιά στο κέντρο, καλλιεργήσιμη γη και βάλτοι στα δυτικά εκεί που τελείωναν οι λοφοσειρές. Και στο βάθος η θάλασσα, δρόμος επικοινωνίας με τον άλλο κόσμο.
Σε αυτό τον περιορισμένο οικιστικό χώρο αναπτύχθηκαν «οι πόλεις» από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Η μια πόλη πάνω στην άλλη, ο ένας πολιτισμός με τη χρήση των στοιχείων του προηγούμενου δημιουργούσε τη νέα πόλη. Και τα σημάδια τους έφθασαν μέχρι τις μέρες μας ή τα είδαν οι άνθρωποι που έζησαν πριν από εμάς και τα περιέγραψαν. Σημάδια από την αρχαιότητα, τη βυζαντινή περίοδο, τη φραγκοκρατία, την τουρκοκρατία, την ενετοκρατία, την επανάσταση και μετεπαναστατικά χρόνια συνυπάρχουν στο χώρο που καταλάμβανε η «ιστορική πόλη» ή σε διάφορες συλλογές τεκμηρίων. Στο βιβλίο αυτά προσπαθώ να «ψηλαφίσω» και να εντοπίσω, απομεινάρια κάθε πόλης και διαφορετικών πολιτισμών που αναπτύχθηκαν στο διάβα του χρόνου.
Στο βιβλίο γίνεται η περιδιάβαση στην πόλη που βγήκε στο φως της ιστορίας ως Φαραί, έγινε στην πορεία Καλαμάτα και αναπτύχθηκε σε «χρονικά στρώματα» φιλοξενώντας διαφορετικούς πολιτισμούς. Ο τόπος είναι η «ιστορική πόλη», έννοια διαφορετική από αυτή του «ιστορικού κέντρου» όπως βαφτίστηκε ένα τμήμα της πόλης. Κέντρα υπήρχαν διαφορετικά κάθε φορά και το καθένα έχει τη δική του ιστορία, γνωστή ή άγνωστη. Στην αρχαιότητα το κέντρο, η αγορά, θα πρέπει να ήταν κάπου στη σημερινή πλατεία Υπαπαντής με δεδομένη και τη θέση του δημοσίου κτιρίου που έχει αποκαλυφθεί στις ανασκαφές αλλά και τις εκτιμήσεις για τη θέση του αρχαίου τείχους. Στην τουρκοκρατία η αγορά περιγράφεται πάνω σε έναν δρόμο από ανατολή προς δύση στον οποίο είχαν τοποθετηθεί όλα τα καταστήματα. Στην απελευθέρωση το πρώτο κέντρο ήταν η Φραγκόλιμνα γύρω από την οποία είχαν κατασκευαστεί σπίτια και φιλοξενούνταν υπηρεσίες. Αργότερα μετακινήθηκε στα «Παπλωματάδικα» που ήταν πλατεία καθώς δεν υπήρχε η οδός Υπαπαντής και έφτανε μέχρι την ανατολική της πλευρά. Για να ολοκληρωθεί η διαμόρφωση του εμπορικού κέντρου γύρω από την πλατεία Αγίων Αποστόλων στο μεταίχμιο του 19ου με τον 20ο αιώνα. Ιστορική πόλη επομένως ο τόπος πάνω στον οποίο αναπτύχθηκαν αλλεπάλληλες πόλεις, με την καινούργια να κατασκευάζεται με τα υλικά της προηγούμενης και με αποτέλεσμα να υπάρχουν αλλεπάλληλες καταστροφές ιστορικών μνημείων. Μέχρι τα νεότερα χρόνια που όλοι φρόντιζαν να απαλλαγούν από κάθε τι που ήταν «αρχαιολογικά ύποπτο» και θα μπορούσε να δεσμεύσει το οικόπεδο του ιδιοκτήτη. Ενώ εξαφανίστηκαν πινακίδες που είχαν τοποθετηθεί σε παλιά αρχοντικά ως… διακοσμητικά στοιχεία.
«Λείψανα» των διαφορετικών πολιτισμών υπάρχουν σε διάφορα σημεία της ιστορικής πόλης αλλά και κάτω από αυτή. Τα «ψηλαφούμε» με την περιήγηση μέσα στο χρόνο, μπορούμε να τα δούμε ή να τα φανταστούμε τριγυρνώντας. Να γνωρίσουμε την ιστορία μέσα από τα αποτυπώματα των πολιτισμών της. Αυτό επιχειρείται με το βιβλίο.
Το οποίο φιλοδοξεί να παίξει το ρόλο βοηθού σε έναν «ιστορικό περίπατο» στην πόλη. Αναφέρεται στις διακριτές ιστορικές περιόδους και τα αποτυπώματα που έμειναν σε αυτή. Με το μικρό βιβλίο στα χέρια ο καθένας μπορεί να τριγυρίζει στην «ιστορική πόλη», να «ψηλαφίσει» τα υπάρχοντα ή και να «φανταστεί» τα χαμένα από αυτά τα αποτυπώματα. Δεν αποτελεί «τουριστικό οδηγό» με την έννοια που δίνεται στο χαρακτηρισμό. Περισσότερο είναι ένα βιβλίο ιστορικής αυτογνωσίας για την πόλη τόσο για τους κατοίκους όσο και για τους επισκέπτες. Ελπίζω ότι βοηθά να την γνωρίσουμε καλύτερα. Οσοι ζήσαμε και ζούμε σε αυτή να την αγαπήσουμε περισσότερο. Οσοι βρέθηκαν μακριά να «επανασυνδεθούν» με τον τόπο τους. Και όσοι την επισκέπτονται και ενδιαφέρονται, να πληροφορηθούν τα στοιχεία της που είχε στη διαδρομή από τις αρχές Φαρές μέχρι τη νεότερη Καλαμάτα. Μια «απόπειρα» είναι και ελπίζω να πετύχει τους στόχους της…
Υστερόγραφο 1: Θα ήταν παράλειψη αν από τη στήλη αυτή δεν εξέφραζα τις θερμές ευχαριστίες στους ανθρώπους της «Ελευθερίας» για την υποστήριξη του εγχειρήματος. Ιδιαίτερα στον Γιάννη Σακκά με την εξαιρετική δουλειά στη σελιδοποίηση και τον Δημήτρη Πλεμμένο για την φιλοξενία και την προβολή από την ιστοσελίδα και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Υστερόγραφο 2: Χθες έκλεισα τα 70 μου χρόνια, από τα οποία τα 42 έχω ζήσει στην Καλαμάτα. Το βιβλίο είναι το δικό μου δώρο στους ανθρώπους της «δεύτερης πατρίδας». Ένα διαφορετικό δώρο με τίτλο «Η πατρίδα των μικρών μας χρόνων» έκανα στους φίλους του γενέθλιου τόπου στο Νησί που κυκλοφόρησε τις τελευταίες ημέρες ηλεκτρονικά και δωρεάν. Οφειλόμενη κατάθεση ψυχής στους τόπους που γεννηθήκαμε, μεγαλώσαμε και δημιουργήσαμε αυτό που μπορέσαμε.
