Το πρόβλημα μάλιστα αναμένεται να οξυνθεί, καθώς η πανδημία επιτάχυνε το ρυθμό καταστροφής επιχειρήσεων και θέσεων εργασίας που προκαλεί η 4η βιομηχανική επανάσταση αντικαθιστώντας τους εργαζόμενους με ρομπότ και υπερυπολογιστές. Για την ακρίβεια, τα lockdown επιτάχυναν τη χρήση της τεχνολογίας που υπήρχε από την εποχή της... 3ης βιομηχανικής επανάστασης – και ταυτόχρονα αποκάλυψαν τα πραγματικά όρια των παραγωγικών δυνατοτήτων που ήδη έχουν ξεπεραστεί, καθώς είναι σε εξέλιξη η 4η βιομηχανική επανάσταση.
Ανοίγοντας παρένθεση, υπενθυμίζουμε ότι η 1η βιομηχανική επανάσταση, που άρχισε στο τέλος του 18ου αιώνα (1760-1770), βασίστηκε στην εκμηχάνιση της παραγωγής (κυρίως με ατμομηχανές), χρησιμοποιώντας ως βασικές πρώτες ύλες τον άνθρακα στην ενέργεια και το σίδηρο στις κατασκευές. Εμφανίστηκε δε στη Μεγάλη Βρετανία και επεκτάθηκε σύντομα στη Δυτική Ευρώπη.
Η 2η βιομηχανική επανάσταση, που ξεκίνησε στο τέλος του 19ου αιώνα (1870) με τη χρήση του ηλεκτρισμού στην παραγωγική διαδικασία, είχε ως κύριο γνώρισμα τη "γραμμή παραγωγής" του φορντικού μοντέλου.
Κατά τη διάρκεια της 3ης βιομηχανικής επανάστασης, που άρχισε τη δεκαετία του 1970 και έκλεισε τον κύκλο της το 2008, η χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών οδήγησε στην αυτοματοποίηση της παραγωγής.
Η 4η βιομηχανική επανάσταση χαρακτηρίζεται από την αυτο-εκπαίδευση των ίδιων των μηχανών (Machine Learning), την Τεχνητή Νοημοσύνη (Artificial Intelligence) και την Επιστήμη των Δεδομένων (Data Science).
Κλείνει η παρένθεση και επιστρέφουμε στον πραγματικό κόσμο, όπου πλέον, όπως καταλαβαίνετε, δεν κινδυνεύουν μόνο ο θέσεις εργασίας χαμηλής ειδίκευσης. Το cloud, τα big data, το ηλεκτρονικό εμπόριο, απειλούν να αφανίσουν μεταξύ άλλων τα επαγγέλματα του δικηγόρου, του συμβολαιογράφου, του γιατρού και του φαρμακοποιού. Εννοείται ότι στο τέλος της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αιώνα, οι βιομηχανικοί ανειδίκευτοι εργάτες θα είναι είδος προς εξαφάνιση, αφού θα έχουν αντικατασταθεί από ρομπότ ακόμα και στις υπανάπτυκτες οικονομίες. Εννοείται επίσης ότι σε 10 χρόνια δεν θα είναι αμφίβολη μόνο η θέση εργασίας του ταμία στα σούπερ μάρκετ, αλλά και η ίδια η ύπαρξη των σούπερ μάρκετ.
Με απλά λόγια: Η ψηφιακή τεχνολογία καταστρέφει περισσότερες θέσεις από όσες δημιουργεί, και γι’ αυτό, ενώ λύνει για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία τόσο αποτελεσματικά το πρόβλημα παραγωγής των αναγκαίων προϊόντων, ταυτόχρονα οξύνει το πρόβλημα της διανομής του εισοδήματος. Μέχρι την 3η βιομηχανική επανάσταση η παραγωγή ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τη διανομή των προϊόντων που παράγονταν, καθώς εισόδημα για να τα αγοράσει είχε μόνο όποιος συμμετείχε στην παραγωγική διαδικασία. Σήμερα όσο ποτέ άλλοτε είναι εφικτή η παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών χωρίς ή με ελάχιστους εργαζόμενους. Ποιος θα αγοράσει όμως όλα αυτά τα προϊόντα; Πού θα βρουν χρήματα όσοι έχασαν τη δουλειά τους από το ρομπότ, για να αγοράσουν προϊόντα και υπηρεσίες που παράγει το ρομπότ;
Εννοείται ότι δεν θα επιχειρήσω να απαντήσω στα παραπάνω ερωτήματα, γιατί δεν είμαι προφήτης και άρα δεν μπορώ να περιγράψω τις κοινωνικές σχέσεις και το πολίτευμα στο δεύτερο μισό του 21ου αιώνα. Πολύ σοφότεροι και διαβασμένοι από μένα, που επιχείρησαν στο παρελθόν να προβλέψουν το μέλλον, διαψεύστηκαν πανηγυρικά – καταστρέφοντας μεταξύ άλλων και τη ζωή όσων πίστεψαν τις προφητείες τους. Αν είχαν αρκεστεί στην καταγραφή των προβλημάτων, προτείνοντας άμεσες λύσεις αντί για παραδείσους, πιθανόν θα πρόσφεραν πολύ περισσότερα στην ανθρωπότητα από όσα προσφέρουν και σήμερα όσοι υπόσχονται νέα οικονομική ισορροπία στη μακροπρόθεσμη περίοδο.
Σε κάθε περίπτωση, η λύση στην ανισότητα της παραγωγής και της διανομής δίνεται προσωρινά μέσα από μια πιστωτική φούσκα, που θα σκάσει κάποια στιγμή αφού ούτε η Ανατολή (που παράγει και αποταμιεύει) μπορεί να δανείζει διαρκώς τη Δύση (που καταναλώνει τα προϊόντα της Ανατολής), ούτε οι σημερινές γενιές μπορούν να δανείζονται διαρκώς από τις επόμενες. Πριν σκάσει λοιπόν η φούσκα, και κυρίως, για να μη σκάσει, είναι αναγκαία η θέσπιση ενός Βασικού Εγγυημένου Εισοδήματος για όλους τους πολίτες, ανεξάρτητα από τη συμμετοχή τους ή μη στην παραγωγική διαδικασία. Εννοείται ότι το ύψος του θα καθορίζεται από τις δυνατότητες της κάθε χώρας, σε συνδυασμό με άλλες παραμέτρους, όπως για παράδειγμα ο πληθωρισμός.
Δεν θα αναλύσουμε εδώ ούτε τα πλεονεκτήματα του μέτρου αυτού (εξάλειψη της φτώχειας, μείωση διαφθοράς και γραφειοκρατίας, απελευθέρωση δημιουργικότητας, αύξηση παραγωγικότητας κ.λπ.) ούτε τα μειονεκτήματά του (έλλειμμα κινήτρου για εργασία, πληθωρισμός κ.λπ.). Θα επισημάνουμε απλώς ότι μόνο η θέσπιση του Βασικού Εγγυημένου Εισοδήματος μπορεί να αμβλύνει τις επιπτώσεις από την καταστροφή εκατομμυρίων θέσεων εργασίας που προκαλεί η χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας στην παραγωγική διαδικασία. Έτσι κι αλλιώς η πανδημία έδειξε ότι η παγκόσμια οικονομία μπορεί να παράγει όλα τα αναγκαία, ακόμα και όταν λόγω lockdown οι μισοί συντελεστές βγήκαν εκτός παραγωγικής διαδικασίας. Απέδειξε επίσης ότι οι λύσεις στο παγκόσμιο χωριό δεν μπορεί να είναι τοπικές, γι’ αυτό και η θέσπιση του Βασικού Εγγυημένου Εισοδήματος δεν είναι θέμα των εθνικών κυβερνήσεων.
Στην απέναντι όχθη πάντα θα υπάρχουν εκείνοι που πιστεύουν ότι η αγορά της Καλαμάτας περιορίζεται στο... μαγαζί τους και ότι αύριο το πρωί ένας νέος "πατερούλης" θα κόψει τις οπτικές ίνες στην Τσακώνα, ώστε να επιστρέψουμε στην εποχή του αντιπραγματισμού, που οι άνθρωποι πέθαιναν πλήρεις ημερών στα 25 τους. Οι υπόλοιποι θα συνεχίσουμε το ταξίδι της ζωής, διεκδικώντας Βασικό Εγγυημένο Εισόδημα για όλους τους πολίτες.
Θανάσης Λαγός
