Εκτός από το καλλιτεχνικό περιεχόμενο και την ευρωπαϊκή διάσταση του τίτλου της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης (ΠΠτΕ), τι άλλο θα μπορούσε να θεωρηθεί σημαντικό για μια διεκδικήτρια πόλη και τους κατοίκους της; Μπορεί η μακροπρόθεσμη στρατηγική ανάπτυξης μιας περιοχής να συγκροτηθεί με επίκεντρο τον πολιτισμό της και ποια είναι η ιδανικότερη προσέγγιση ενός τέτοιου στόχου; Τίνος υπόθεση είναι εντέλει η προετοιμασία του φακέλου υποψηφιότητας;
Τα παραπάνω ερωτήματα δεν διαφέρουν ουσιαστικά από τα κριτήρια αξιολόγησης του φακέλου υποψηφιότητας μιας πόλης που διεκδικεί τον τίτλο της ΠΠτΕ, όπως αυτά ορίζονται στη σχετική «Απόφαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τη θέσπιση δράσης της Eνωσης όσον αφορά τις Πολιτιστικές Πρωτεύουσες της Ευρώπης για τα έτη 2020 έως 2033». Είναι αναμενόμενο ανάμεσα στα κριτήρια να περιλαμβάνονται τόσο διαχειριστικά – οικονομικά θέματα, όσο και θέματα σχεδιασμού – προγραμματισμού εκδηλώσεων. Oμως, πέρα από αυτά, μια εξίσου σημαντική κατηγορία κριτηρίων που προβλέπεται στη σχετική διαδικασία, είναι εκείνη της «ευαισθητοποίησης», όπου εξετάζονται: α) η συμμετοχή του τοπικού πληθυσμού και της κοινωνίας των πολιτών στην προετοιμασία της αίτησης και στην υλοποίηση της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, β) η δημιουργία νέων και βιώσιμων ευκαιριών προκειμένου να παραστεί ή να συμμετάσχει σε πολιτιστικές δραστηριότητες ένα ευρύ φάσμα πολιτών, ιδίως οι νέοι και τα περιθωριοποιημένα και μειονεκτούντα άτομα, περιλαμβανομένων των μειονοτήτων. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει επίσης να δοθεί, όπου αυτό είναι δυνατόν, στην προσβασιμότητα των εν λόγω δραστηριοτήτων για άτομα με αναπηρίες και τους ηλικιωμένους, και γ) η συνολική στρατηγική για τη διαμόρφωση ενός κοινού, και ιδίως η διασύνδεση με την εκπαίδευση και η συμμετοχή σχολείων.
Η μεγάλη σημασία που δίνεται από τα μέλη της Επιτροπής των Ευρωπαίων εμπειρογνωμόνων στη συγκεκριμένη κατηγορία κριτηρίων αποτυπώνεται ξεκάθαρα στις εκθέσεις αξιολόγησης πόλεων που πρόσφατα κατέκτησαν τον τίτλο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης:
Λεουβάρντεν (Leeuwarden), Ολλανδία, Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 2018. «Η συμμετοχή τόσο των καλλιτεχνών και των πολιτιστικών διαχειριστών, όσο και των πολιτών, φαίνεται πως υπήρξε ιδιαίτερα δυναμική, αφού ο φάκελος συντάχθηκε εξαρχής από καλλιτέχνες και απλούς πολίτες. Η Επιτροπή εκτίμησε ιδιαίτερα τη σημαντική εμπλοκή των κατοίκων της πόλης κατά το στάδιο της προετοιμασίας του φακέλου υποψηφιότητας, καθώς και την υψηλή εθελοντική κουλτούρα της πόλης στην οποία θα βασιστεί το Leeuwarden 2018.»
Φιλιππούπολη (Plovdiv), Βουλγαρία, Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 2019. «Οι θεματικές ενότητες του προγράμματος παρουσιάστηκαν επαρκώς, υποδηλώνοντας έναν υψηλό βαθμό συμμετοχής των πολιτών στη φάση ανάπτυξής τους. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώθηκε και κατά την παρουσίαση, όπου αποδείχτηκε η άριστη συνεργασία και ενότητα των υπεύθυνων για την σύνταξη του φακέλου της υποψηφιότητας».
Ματέρα (Matera), Ιταλία, Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 2019. «Η ενεργή συμμετοχή των πολιτών στην προετοιμασία του φακέλου και οι προοπτικές διατήρησης της μέχρι και το έτος της ΠπτΕ, υπήρξαν αποδείξεις μιας ισχυρής πόλης προσανατολισμένης στους πολίτες. Η Επιτροπή εκτίμησε ιδιαίτερα το ότι η διαδικασία της αίτησης υποψηφιότητας ξεκίνησε στα μέσα του 2008 από μια ομάδα νέων ανθρώπων οι οποίοι σύστησαν τον σύλλογο «Matera2019», προσφέροντας μία «από κάτω προς τα πάνω» προσέγγιση, που στη συνέχεια αγκαλιάστηκε από τις τοπικές αρχές και σήμερα συμπεριλαμβάνεται στον Οργανισμό Matera 2019».
Αναμφίβολα, η συγκεκριμένη διαδικασία επιλογής επιδιώκει -πέρα από την εμπλοκή ειδικών- τη μεγαλύτερη δυνατή συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας. Στο πλαίσιο αναζήτησης της ευρύτερης στήριξης του θεσμού από τους απλούς πολίτες της διεκδικήτριας πόλης και όχι μόνο από τους τοπικούς της άρχοντες, η περίοδος προετοιμασίας του φακέλου υποψηφιότητας προσφέρεται ως μια μοναδική ευκαιρία στους ίδιους τους κατοίκους της πόλης, να απαντήσουν στο «γιατί αξίζει η πόλη αυτή την ευκαιρία;» και στο «τι έχει να προσφέρει στο σύγχρονο ευρωπαϊκό πολιτισμό;». Το σημαντικότερο όμως απ’ όλα είναι πως δημιουργείται μια μοναδική ευκαιρία χάραξης ενός αξιόπιστου μακροπρόθεσμου σχεδιασμού που θα ξεκινά «από κάτω προς τα πάνω» και θα διαθέτει την ευρύτερη δυνατή αποδοχή της κοινωνίας των πολιτών.
Σε αυτή την κατεύθυνση, η ουσία του θεσμού αποδεικνύεται ιδιαίτερα δημοκρατική και χρήσιμη για όποια πόλη εμπλακεί στη διαδικασία διεκδίκησης του τίτλου, ακόμη και αν δεν καταφέρει εντέλει να ανακηρυχτεί Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης. Γιατί είναι σίγουρο πως δεν παρουσιάζεται συχνά η ευκαιρία σε ανθρώπους που ζουν στην ίδια περιοχή και δραστηριοποιούνται ή απλά και μόνο ενδιαφέρονται για κάποιο συγκεκριμένο τομέα, όπως η πολιτιστική κληρονομιά, το περιβάλλον, οι ευπαθείς κοινωνικές ομάδες, τα εικαστικά, ο χορός, το θέατρο, η μουσική ή ο κινηματογράφος, να συναντηθούν και να ανταλλάξουν απόψεις που θα συμβάλουν καθοριστικά στο σχεδιασμό μιας μακροπρόθεσμης στρατηγικής ανάπτυξης του τόπου που ζουν.
Η υπόθεση λοιπόν της προετοιμασίας του φακέλου υποψηφιότητας μιας πόλης για τον τίτλο της ΠΠτΕ είναι κατά κύριο λόγο υπόθεση των κατοίκων της. Απευθείας από τους πολίτες περιμένουν τα αρμόδια όργανα της ΕΕ τη δημιουργία ενός ρεαλιστικού οράματος για τον τόπο τους, που με την συμβολή όλων των υποστηρικτικών μηχανισμών να καταφέρει να γίνει πραγματικότητα. Με βάση αρχές που οι ρίζες τους ξεκινούν στην Αρχαία Ελλάδα, όπως συμμετοχικότητα, κοινωνική προσφορά και ανιδιοτέλεια, ο συγκεκριμένος θεσμός ευνοεί τον μακροπρόθεσμο σχεδιασμό και όχι την κοντόφθαλμη λογική της εξασφάλισης του σήμερα, την ολοκληρωμένη και όχι την ευκαιριακή προσέγγιση, το γενικό και όχι το ατομικό όφελος.
Η προσπάθεια της Καλαμάτας αποδεικνύεται απόλυτα ευθυγραμμισμένη με τις παραπάνω αρχές. Με τη συγκρότηση εθελοντικών ομάδων εργασίας για σημαντικά θέματα της πόλης, επιδιώκει να γράψει - μαζί με τους πολίτες - ένα προς ένα τα κεφάλαια του φακέλου της υποψηφιότητας της που θα αποτελέσουν και τα επόμενα κεφάλαια της ιστορίας της περιοχής. Το έργο των θεματικών ομάδων εργασίας που συντονίζονται από το "KALAMATA:21" είναι ανεκτίμητο και η συμμετοχή στην ανεπανάληπτη αυτή διαδικασία, μια εμπειρία ζωής για όσους πιστέψουν πως η συμμετοχή των πολιτών είναι το Α και το Ω στο θεσμό «Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης».
(*) Ο Χάρης Βεκρής, MBA και MSc in Cultural Management, είναι πρόεδρος του FORUM20.21 – Πολιτιστικό Δίκτυο Κυκλάδων
